Osam decenija od proboja iz Jasenovca i Donje Gradine

Osamdeset je godina od proboja poslednje grupe zatvorenika iz sistema koncentracionih logora Jasenovac. U Republici Srpskoj u Bosni i Hercegoviniproboj logoraša obeležava se danas, odnosno u prvoj nedelji nakon Vaskrsa, dok je na hrvatskoj strani obeležavanje na dan proboja logoraša 22. aprila. 

U logoru Jasenovac i njegovom stratištu Donjoj Gradini, te 1945. godine preostalo je tek nešto više od hiljadu logoraša, od kojih je slobodu u proboju ugledalo prema različitim procenama tek njih oko 90, odnosno prema drugim procenama 106, odnosno 117. ljudi. Niko od njih danas više nije živ.

Sinjski inžinjer i Miljevićki heroj

„Na kraju, kada je bilo jasno da više niko neće ostati živ, logoraši su odlučili da organizuju između sebe i izabrali su Antu Bakotića, hemijskog inžinjera iz Sinja. U tim ratnim godinama se priključio partizanima i 1943. je zarobljen u dolini Neretve i preko Sarajeva doveden u Jasenovac", priča kustos Spomen područja Jasenovac Đorđe Mihovilović, objašnjavajući kako je protekla ta noć. 

„I on je imao zadatak da u tim jutarnjim satima uzvikom: 'Naprijed, drugovi, juriš!', da znak za početak proboja. Tako se i dogodilo".

Arhiva kaže da je oko polovine od ukupnog broj logoraša krenulo u proboj, dok su ostali zbog lošeg fizičkog stanja ostali u logoru. Krenuli su prema istočnim vratima, na njih je otvorena vatra iz okolnih osmatračnica, tako da su ljudi koji su izašli gazili jedni preko drugih.

„Veliku zaslugu za izlazak logoraša iz prostora logora imao je Mile Ristić koji je za meštane njegovih rodnih Miljevića na Kozari bio heroj, iako nikada nije proglašen za narodnog heroja. On je uspeo da otme mitraljez jednom ustaškom stražaru i otvori vatru na ustaše, što je omogućilo prolaz logorašima kroz kapiju", priča Mihovilović, dodajući jedan malo poznat detalj.

„1980. godine nalazio se na lečenju u bolnici u Gradišci, a nakon saznanja o smrti Josipa Broza Tita, skočio je kroz prozor bolnice i preminuo", kaže Mihovilović.

Logorske cigle za obnovu

Nakon proboja ustaše su napustile lokaciju, a početkom maja u Jasenovac je ušla jedna srpska jedinica Jugoslovenske narodne armije (JNA) i oslobodila ga.

Posle Drugog svetskog rata logor nije rekonstruisan, sela su bila popaljena, a nakon što su se meštani vratili, lokalna vlast je počela izdavati dozvole za korišćenje cigli iz logora za obnovu kuća. Tek nakon 1960-ih godina pokrenuta je inicijativa za izgradnju memorijalnog centra.

Nekoliko stotina metara dalje od Jasenovca, preko reke Save, nalazi se najveće stratište jasenovačkih logora Donja Gradina, gdje se sedam dana nakon obeležavanja na hrvatskoj strani daje pomen žrtvama Nezavisne države Hrvatske (NDH).

„Dan sećanja na žrtve ustaškog zločina – genocida u koncentracionom logoru Jasenovac i njegovom najvećem stratištu Donjoj Gradini", zajednički obeležavaju vlade Republike Srpske i Srbije već nekoliko godina unazad.

Sistem logora smrti NDH obuhvatao je oko 80 logora, a Donja Gradina kao najveće stratište u sistemu koncentracionih logora Jasenovac formiran je u avgustu 1941. godine.

U Donjoj Gradini se pozivaju na procene SFRJ 

Iako prizori masovnih grobnica, sistema za mučenje i spaljivanje svedoče o strahotama tog vremena i egzekucijama koje su vršene nad logorašima, uključujući i decu, kustosi ovog Spomen područja donose, kažu, priču prenose hladne glave.

„Pa da ljudi onda na osnovu tog mog izlaganja steknu utisak o svemu, a ne da ja namećem nekom mišljenje. Pogotovo zbog specifičnosti mesta i poštovanja prema žrtvama", kaže kustos Spomen područja Donja Gradina Mirko Dimić.

„Većina je ovde ubijena na način licem u lice, žrtva i počinilac. Korišćeni su maljevi, kame, noževi, tupi ili oštri predmeti. I to je velika razlika kada poredimo sa mučenjima u logorima u nacističkoj Evropi", kaže Dimić.

U Spomen području Donja Gradina barataju brojem od 700 hiljada ubijenih koji se kao procena navodio u vreme bivše Jugoslavije neposredno posle Drugog svetskog rata. Taj broj, navodi Dimić, ne odnosi se samo na područje današnjeg Jasenovca i Donje Gradine, nego i na okolna mesta u Hrvatskoj i druge lokacije na kojima su završili svi oni koji su prošli kroz logor Jasenovac.

„Dosad je poimenično popisano 83 hiljada ubijenih. Ali mi se pozivamo na te procene, jer je brojke nemoguće tačno utvrditi, posebno ne danas, nakon toliko godina", kaže Dimić.

Sistemsko zatiranje tragova 

U Donjoj Gradini nalazi se 41 masovna grobnica, smeštena u devet grobnih polja, Bare, Brijestovi, Hrastovi, Jasen, Košute, Orlovače, Tišina, Topole i Vrbe.

O veličini stradanja na prostoru potkozarskih mesta i drugih u okolini govori podatak da gotovo 20 godina nakon Drugog svetskog rata nije bilo regruta u vojsci ili ih je bio veoma mali broj.

„Upravo ovi kazani govore o još jednoj monstruoznosti, u kojoj su ustaše od ljudskih ostataka ubijenih, pokušali da prave sapun. Postoji jedno sećanje logoraša Midžića koji svedoči o tome kako su mu doneli jednu kantu sa skuvanim ostacima i on je na osnovu zuba koje je video unutra shvatio da se radi o ljudskim ostacima. Onda su ga pitali da li od toga može da se proizvede sapun", kaže Dimić, dodajući da su ustaše pred kraja rata iskopavali ljudske ostatke i bacali ih u reku Savu, što je bilo sistematsko zatiranje tragova.

Prema navodima Spomen područja Jasenovac u Hrvatskoj, u sprovođenju rasnih zakona Nezavisne Države Hrvatske ustaše su ubile i hiljade dece. Veliki broj njih umro je od gladi i bolesti.

Srpska i romska deca dovođena su u logore u leto 1942. Dece je bilo u logorima u Staroj Gradišci i Jasenovcu, u čijem su sistemu bili i logori u Uštici, Mlaci i Jablancu. Sam logor u Jablancu vodio se kao logorska ekonomija.

Osamdeset godina posle zločina u sistemu koncentracionog logora Jasenovac postoje brojna sporenja i nesuglasice oko broja žrtava. Tačan broj verovatno nikada neće biti utvrđen, delom i zbog uništavanja kartoteka o zarobljenicima koje je naredila uprava logora u proleće 1945. pred sam kraj rata.  Broj ubijenih verovatno nikad i neće biti poznat, a opet, mnogi ga koriste kao argument u dodatnom raspirivanju političkih sukoba, kao da je poimenično do sada utvrđenih preko 80 hiljada ljudi ubijenih, cifra sa kojom se na bilo koji način može i sme licitirati