Różne konteksty macierzyństwa. Od madonny po fotel

„Mama” – to najczęściej pierwsze wypowiadane słowo. Kojarzy się z ciepłem i bezpieczeństwem (Nie ma jak u mamy, wiadomo). Ale czy tylko? Jest przecież Matka Boska, Matka Narodu, Matka Ziemia, w Polsce – Matka Polka… Wyliczać można bez końca, kontekstów jest bez liku, macierzyństwo nie jest terminem jednoznacznym. Kuratorki Kunstpalast w Düsseldorfie zebrały wyobrażenia na ten temat, zadając kluczowe pytanie: co oznacza mieć matkę, zostać matką, być matką lub (nie) chcieć matką zostać.

Od gotyku po współczesność

Podtytuł wystawy „MAMA. Von Maria bis Merkel” wyraźnie wskazuje zamysł ekspozycji: przyjrzenie się społecznym oczekiwaniom, które od zawsze wpływały na macierzyństwo i znajdują odzwierciedlenie w sztuce, kulturze i życiu codziennym.

„120 dzieł od XIV wieku do współczesności otwiera panoramę, która dotyczy wszystkich, w tym ojców i osób bez własnych dzieci. (…)” – głosi kuratorski opis. Obiekty obejmują malarstwo i rzeźbę, design, popkulturę, propagandę, instalacje wideo i fotografię, muzykę i reklamy. To m. in. Wit Stwosz, Albrecht Dürer, Louise Bourgeois, Otto Dix, Egon Schiele, Gaetano Pesce, ale i Nina Hagen oraz Midge, ciężarna przyjaciółka Barbie.

Zwiedzający już od pierwszego kroku zderzają się ze stereotypem: rzewną piosenką „Mama”, śpiewaną czystym jak łza chłopięcym głosikiem przez Heintje, którego ten właśnie pierwszy przebój był w roku 1968 najlepiej sprzedającym się singlem w Niemczech. Jako ciekawostkę dodajmy, że piosenka „Nie ma jak u mamy” Wojciecha Młynarskiego podbiła Polskę dwa lata później.

„Dobra matka”. Religia i polityka

Najstarsze obiekty na wystawie to gotyckie madonny, umieszczone na kobaltowej niczym niebiosa ścianie. Jedną z nich jest rzeźba Wita Stwosza, z około 1510 roku. To także dobra lekcja historii sztuki i motywów ikonograficznych, nadających wizerunkom odpowiednie znaczenie.

„Każda epoka nadawała Marii Dziewicy unikalny wygląd i stawiała ją w służbie panującej doktryny religijnej. W ten sposób Maria czasami pojawia się jako królowa nieba, a czasami jako skromna, przystępna i kochająca matka. (…) Z Matki Bożej na kobiety zostały przeniesione oczekiwania dotyczące idealnego ich życia” – zaznaczają kuratorki. W dalszej części wystawy tezę tę ilustrują drzeworyty Albrechta Dürera z cyklu „Życie Najświętszej Maryi Panny”.

Z drugiej strony, swoimi dziećmi opiekują się matki narodów, symbolizowane tu przez Angelę Merkel i królową Elżbietę. Postrzeganie jako matka może bowiem sprawić, że silne i wpływowe kobiety stają się bardziej przystępne.

Angela Merkel jest obecna jako „Mutti”, czyli „Mama”, która odpowiedzialnie zarządza gospodarstwem domowym i troszczy się o powierzonych jej opiece. Wizerunek ten również prowokuje do krytyki. Przykładem jest karnawałowa kukła (2009) nazwana „Kapitulującą wilczycą”. Nawiązuje do wilczycy kapitolińskiej, symbolu Rzymu, ale jest niepochlebna. Z klęczącej nagiej Merkel mleko wysysają, niczym Romulus i Remus, pakiety gospodarcze i pomoc dla banków. Matka narodu nie ma łatwo.

Tuż obok - „Jej Wysokość Królowa na oficjalnym portrecie z dwójką dzieci, księciem Karolem i księżniczką Anną, 6 listopada 1954 r.”. Zdjęcie zrobiono rok po koronacji, gdy szczególnie ważne było pokazanie wizerunku nowej królowej. W późniejszym orędziu Elżbieta II powiedziała Brytyjczykom: „Nie mogę poprowadzić was do bitwy, (...) ale (...) mogę dać wam moje serce i oddanie”.

Podręczniki i mordercze butelki

Od stuleci nie brakuje poradników „Jak być dobrą matką”, a ich nauki często się wykluczają albo z biegiem lat tracą na wartości merytorycznej. Niektóre zmieniają ideały macierzyństwa, normalizując praktyki, takie jak karmienie piersią lub szybki powrót do pracy. „Dzisiaj poradniki kuszą obietnicą samodoskonalenia i skupiają się głównie na samych matkach, a nie na strukturach społecznych” – zaznaczają kuratorki, pokazując liczne przykłady takich wydawnictw.

Wśród wpisujących się w tę dyskusję eksponatów są między innymi butelki dla niemowląt (od XVIII wieku po dzisiejsze). Ceniono je jako przydatne, ale i nazywano cichymi zabójcami, ponieważ przyczyniały się do śmiertelności dzieci z powodu toksycznych materiałów, jak cyna, lub rurek, których nie można było odpowiednio zdezynfekować. Dopiero po II wojnie przystosowano je do właściwego czyszczenia, a butelki weszły do powszechnego użycia.

Pokazani na wystawie artyści często krytycznie patrzą na fakt, że opieka charakteryzuje się normami społecznymi i podziałami klasowymi oraz zazwyczaj przypisuje się ją kobietom. Na przykładzie własnych biografii artystki badają możliwość pogodzenia kariery twórczej z macierzyństwem. To Paula Modersohn-Becker („Matka i dziecko, figura do połowy ciała” / 1906). Jest pierwszą znaną kobietą, która stworzyła autoportret nago i autoportret w ciąży.

To także Camille Henrot i jej rzeźba „Koniec mnie” (2021), która przedstawia kobietę rozpuszczającą się w laktatorze. Artystka porusza w ten sposób kwestię nadmiernych wymagań, które często towarzyszą pracy opiekuńczej. Albo zdjęcia Talii Chetrit (2020-2022), która fotografuje synka w scenach łamiących stereotypy, na przykład towarzyszy mu jej partner w sukience księżniczki. Artystka otwiera przestrzeń dla innych modeli opieki, w których nie ma tabu.

Macierzyństwo: bliskość i samotność

Matki powinny być wszędzie i zawsze, a mimo to często czują wykluczenie. Ideał matki-gospodyni domowej ugruntował się w XIX wieku, ale od lat 60. XX wieku artystki feministyczne przywłaszczyły sobie tę postać i zbuntowały się przeciwko ograniczeniu kobiecości do sfery prywatnej.

W XIX wieku samodzielne kuchnie dla lalek były sprzedawane jako zabawki, mające zapoznać dziewczynki z przyszłymi obowiązkami domowymi. Na drugim biegunie wobec takiego domku z kuchnią (ok. 1890 r.) jest obraz „Roundmoor Drive”: noc, kuchnia, kobieta z maleńkim dzieckiem na rękach. Samotność wśród nocnej ciszy. Nieodparcie przywodzi na myśl obrazy Hoppera.

Inny rodzaj samotności, jej graniczne nasilenie, określa niemieckie słowo: „mutterseelenallein”. Składa się z trzech rdzeni, które można przetłumaczyć jako „matka” – „dusza” – „sama”. Chociaż istnieją różne teorie na temat jego pochodzenia, jedno jest pewne: jego siła wynika z przekonania, że straty związane z macierzyństwem są najbardziej dotkliwe, jakich może doświadczyć człowiek: utrata dziecka, matki czy możliwości macierzyństwa.

To wizerunki piety, czyli matki opłakującej zmarłego syna – od rzeźby Hansa Kelsa Starszego (ok. 1515) po żołnierza („Matka z martwym synem” Käthe Kollwitz / 1938). Utratę matki opłakuje Egon Schiele na obrazie „Martwa matka I” (1910) lub Lebohang Kganye, powtarzając zdjęcia matki w jej ubraniach (2013).

Wreszcie „mutterseelenallein” może odnosić się również do każdego, komu odmówiono drogi do macierzyństwa, czy to z powodu norm społecznych, warunków fizycznych, czy też nie dobrowolnych decyzji. Na przykład Sumi Anjuman poświęca swoją twórczość artystyczną życiu i zmaganiom osób queer, które spotykają się z prześladowaniami w jej ojczystym Bangladeszu.

(Nie) być matką

Artyści i projektanci zgłębiali zarówno radosną, jak i potencjalnie traumatyczną stronę więzi między matką a dzieckiem w każdym wieku. Pokazuje to na przykład kultowy fotel z podnóżkiem „La Mamma” (1969). Jego twórca, uznany projektant Gaetano Pesce zaprojektował go tak, by użytkownik zatapiał się w nim jakby na kolanach matki, z głową wtuloną w jej piersi. Fotel jest połączony z podnóżkiem, który z jednej strony może być pępowiną, a z drugiej – łańcuchem: „Fotel budzi zatem skojarzenia z bliskością i bezpieczeństwem, ale także z brakiem wolności”. Debatę na temat wolności prowokuje inny projekt: smycz-bransoletka dla dzieci (2024), która – choć zapewnia bezpieczeństwo – wielu osobom kojarzy się ze zwierzętami oraz nadmierną kontrolą.

Inne pytanie o kontrolę, tę nad własnym ciałem, stawia plakat Barbary Kruger „Bez tytułu (Twoje ciało jest polem bitwy)”. Pierwsza wersja powstała w 1989 roku, gdy demonstranci walczyli o prawo do aborcji podczas Marszu na Waszyngton. W 2020 roku plakat pojawił się na demonstracjach w Polsce, gdzie kobiety protestowały przeciwko dalszym ograniczeniom swoich praw przez rząd.

Nieopodal umieszczono obiekty z czasów narodowego socjalizmu, gdy idea rodziny jako jądra narodu została doprowadzona do skrajności, a zadaniem niemieckiej kobiety było urodzenie jak największej liczby dzieci. Na tych, które nie spełniały wymagań reżimu, można było przeprowadzać przymusowe aborcje i sterylizacje, dzięki opublikowanym w 1936 roku „Wytycznym dotyczącym przerywania ciąży i sterylizacji ze względów zdrowotnych’. Obok – odznaczenie państwowe NSDAP „Krzyż Honorowy Niemieckiej Matki” (1938) oraz plakat propagandowy (ok. 1938).

Tymczasem na sąsiadującym nagraniu Nina Hagen śpiewa (1979): „Nie mam obowiązku”. Wydanie tej piosenki wywołało gorącą debatę, ponieważ zaprzeczenie macierzyństwa jest wymienione w tym samym zdaniu, co możliwość przerwania niechcianej ciąży.

Wystawę kończy część interaktywna. Zwiedzający mogą bowiem przekazać swoje reakcje: pytania, przemyślenia, wspomnienia. Kuratorki już podczas przygotowywania ekspozycji zadały widzom w muzeum i w mediach społecznościowych pięć pytań dotyczących macierzyństwa. Otrzymane odpowiedzi, w formie wiadomości głosowych, można odsłuchać w ostatniej sali.

„Są tak wyjątkowe, jak osoby, które nam je powierzyły. Usiądźcie i posłuchajcie głosów opowiadających o bardzo osobistych doświadczeniach, wspomnieniach i wizjach macierzyństwa. Jeśli chcecie dodać kolejny wymiar do wielu perspektyw na temat 'Mamy', możecie zapisać swoje przemyślenia na oparciu krzeseł” – zachęcają.

Lubisz nasze artykuły? Zostań naszym fanem na Facebooku! >>

Wystawa „MAMA. Von Maria bis Merkel” w Kunstpalast w Düsseldorfie potrwa do 3 sierpnia 2025 roku.