Како дете имав чувство дека скопското лето е нешто волшебно, затоа што се чинеше дека никогаш нема да заврши. Животот во лето во старото Скопје за децата, особено на периферијата на градот, беше бескрајна авантура. Не можевме да си замислиме дека во тоа скопско царство на децата може да се случи нешто страшно.Секој летен ден беше здодевно едноличен, како радост на животот, зашто тогашните скопски лета не беа денешните пеколни лета. Во недела со фамилијата одевме во Градскиот парк, во циркус или во летното кино. Секој ден ги читавме летните лектири, спиевме напладне и до доцна во самракот игравме челик или криенка. Животот беше спокоен и лесен. Затоа скопските лета пред земјотресот во моето паметење се шифрата за рајот на детството.
За генерациите како мојата, тој рај заврши со земјотресот. Секако, и потоа уживавме во скопските лета, но никогаш повеќе не верувавме дека во рајот скопски не може да се случи нешто страшно. Долго се паничевме кога подоцна малку „ќе здрмаше.” Затоа што во 63-та во еден миг се соочивме со нешта кои се незамисливи за децата. Научиме предвреме дека во животот има несреќа, тага, загуба и смрт. Тоа во нас разбуди дотогаш непознати стравови. Затоа последната слика од рајот на тоа спокојно предземјотресно скопско детство за мене е вечерта на 25 јули.Тогаш со фамилијата се враќавме од Градскиот парк по кејот на Вардар. Градот блескаше со безбројни светлини.Тие се отсликуваа игриво во водите на Вардар. А тој миг беше вечност! Ми се чинише дека сиот град беше на улица. Пред куќите, во дворовите, во преполните летни бавчи, во кои ечеа тогашните италијански шлагери. Како сите скопјани да беа излегле на улица, за да го слават својот град. Мене, на детето, ми се чинеше дека сите ние живееме во најубавиот град на светот. Потоа дома долго не можев да заспијам од некоја чудна возбуда.
Зад куќата во која живеевме имаше еден висок насип. Ние децата се искачувавме на неговиот врв за да ги гледаме во ноќта светлините на Скопје, а наутро неговата силуета врз синото небо. При земјотресот од нашата куќа напукнаа неколку ѕидови. Еден сосед се јави во милицијата да пријави елементарна непогода. Тој збор првпат го слушнав една година порано, во скопската поплава. Се радував само на фотографијата со татко ми во еден весник. Како доброволец, со кофа ја црпеше водата од улиците. На 26 јули, бледото лице на соседот зборуваше дека се случило нешто страшно.„Скопје веќе не постои”, му рекле по телефон од милицијата. Тогаш сите истрчавме на насипот, за да го бараме на видикот нашето Скопје. Се чудевме, кога се спуштил огромен белосив облак и го скрил градот?„Не е облак! Тоа е прашината што се крева во небото од урнатините”, рече некој од возрасните. „Скопје навистина го нема”, рече тивко вујко ми и замина да помага во урнатините.Се врати пред да се стемни. Му се слошило од тоа што го видел и си дошол дома. Не зборуваше пред нас децата, што било тоа страшно што го видел во урнатините.
Земјата „врие“
На првиот ден од земјотресот, сигурно како и многу други деца, и јас панично се плашев да седнам на земјата. Имав чувство дека под мене земјата „врие”. Небаре не седевме на цврсто тло, туку на грбот на некој џиновски змеј. Возрасните, пак, ни велеа дека не смееме да стоиме, затоа што доколку ненадејно повторно се затресела земјата, ќе сме се повредиле. Уште паметам. Седев под една слива, со зрели плодови, се џарев во нив и се прашував како ќе живееме со страв од земјата? Вистински ужас за детето кое чувствува дека ниту земјата не е повеќе сигурна. Дека нема стабилно тло под нозете. Мислам дека целиот ден го поминав клечејќи крај возрасните што седеа на земјата. Само да не го чувствувам тоа татнење во длабочините на земјата. Во тој момент беше помалку страшна помислата дека ноќта ќе ја поминеме во дворот. Таа ноќ ми се чинеше дека небото беше преполно со ѕвезди, а некои дури се движеа. „Не се ѕвезди, аероплани се,“рече татко ми. Подоцна ја слушавме и бучавата на „подвижните ѕвезди”. Мојата прабаба, која толку многу аероплани на небото имаше видено последен пат во Граѓанската војна во Грција, при бомбардирањата поради кои го напуштија Бапчор, извика избезумена: „Аероплани! Ама каде да бегаме сега? Преку која граница?” Тогаш уште не знаев што значи траумата од војната и колку малку е потребно таа да се разбуди во човека.
Најголемите стравови, барем кај мене, ги будеа приказните што ги раскажуваа возрасните во идните недели, во кои спиевме во привремено засолниште. Татковците го изградија во бавчите.Тие засолништа беа големи шупи од црна тер-хартија. Јас и сестра ми Донка не сакавме да спиеме до таквиот тенок ѕид, затоа што имавме уплав од крадци во ноќта. Луѓето раскажуваа дека во поземјотресните населби со шатори во околината на Скопје, во ноќите доаѓале крадци, со нож го сечеле шаторското платно и ги ограбувале кутрите спијачи. Можно е тие приказни да беа плод на фантазијата на возрасните, но јас секоја ноќ долго не можев да склопам око, а и кога спиев, се будев штом ќе чуев шум. Во таа шупа го поминавме летото и раната есен, се‘ до почетокот на ноември. Од септември почнаа да доаѓаат секакви комисии кои ја испитуваа градежната супстанца и ја обележуваа со различни бои – за рушење или за поправка. Нашата куќа можеше лесно да се поправи. А тоа значеше дека наскоро, пред зимата, ќе се вратиме во куќата. Поголем од стравот од крадци во ноќта тогаш за мене беше тој од нов земјотрес.Не можев да си замислам да спијам меѓу четири ѕида, со таван над главата.
Тоа што е обично знак на заштитеност, четирите ѕида, во мене будеше ужас.Само јас бев будна кога почна земјотресот. Тоа утро на 26 јули, се разбудив во пет изутрината. Ме разбуди силниот блесок на сонцето низ прозорецот.Кога погледнав надвор, сета природа блескаше како позлатена.Како светот да беше штотуку создаден. Чудно беше само што птиците уште спиеја. Неколку мажи од соседството во дворот пушеа и тивко разговараа, пред да тргнат на работа. Влегов да земам прскалка, за да ги полеам цвеќињата, зашто сакав долго да уживам во чудесното утро. Мајка ми кусо се разбуди, ми рече да си легнам, зашто било уште рано. Лежев во креветот будна.Тогаш чув чудна бучава и силен потрес. Тие доаѓаа од длабочината на земјата. Светот почна да се тресе и лула. Се држев за креветот за да не паднам.Околу мене пукаа ѕидови, крцка стари греди и врескаа луѓе и деца. Кога малку се стиша, татко ми и мајка ми дотрчаа кај нас, четирите деца. „Мора да почнал трети светски рат”, рече татко ми, на скопски. „Ова мора да е експлозија на бомба!” Тој беше голем кинофил, голташе филмови за војната. Одеднаш, пак затресе. Тогаш татко ми сфати дека не е трети светски рат, туку земјотрес. И за тоа имаше гледано некој филм и знаеше дека требало да застанеме под рамката на вратата. Тогаш видовме дека еден од ѕидовите во претсобјето беше урнат. Се измолкнавме надвор низ дупката, а првата слика што ја здогледав во дворот беше таа на тетка ми. Лежеше онесвестена на земјата, а другите ја прскаа со вода. Додека татко ми се прашуваше, дали почнала третата светска војна, сите соседи беа веќе излегле во дворот.Ние бевме последните. Тетка ми помислила дека сме загинати и се онесвестила.
Постземјотресно Скопје - симбол на надеж
Иако не беше почнала нова војна, на приодите кон Скопје тој ден поминува бескрајни колони со војници. Децата седеа крај патот и им мафтаа, но чудно беше што војниците не се смееја.Ние не можевме да си замислиле која беше нивната мисија.Тие од урантините ги откопуваа со денови повредените и загинатите. Војниците попладнето ја земаа во камионот нашата сосетка, старата баба Васка, чиј син и снаа со трите внуки живееја во модерната висококатница бр. 13, во Карпош.Таа замина да трага во градот по својата фамилија.Чудно, таа тоа утро земјотресно клечеше со часови со нас децата, пушеше и, како и обично, ни раскажуваше чудни приказни за крајот на светот. И се чудеше зошто не се смееме.
Неколку дена подоцна, радиото секојдневно почна да ги соопштува имињата на загинатите. Ми се чинеше дека списокот за висококатницата бр. 13 беше најдолг. Не го знаев презимето на моите први другарки, трите внуки на тетка Васка, затоа не верував дека и нивните имиња се во тој список. Две години подоцна ја видов тетка Васка во филмот на Вељко Булајиќ, „Скопје 63”. Таа стоеше врз куп од урнатини и во него трагаше по нејзините син и снаа и по трите чудесни внуки. Да не посакаше татко им да ги земе на пладне на 25 јули од кај баба им, кај која тие во летото остануваа по неколку дена, тие ќе останеа живи. Плачејќи си заминаа од кај баба си, откако татко им ги убеди дека утредента ќе појдат на море. За утеха, смеевме да играме уште половина час, додека тој пиеше кафе со мајка му. Загубата на мојата прва другарка, најстарата од трите сестри, на иста возраст со мене, дефинитивно значеше за мене и крај на среќното детство во Скопје кое веќе не постоеше.
Ваква приказна паметат сигурно сите кои 63-та беа деца. Можеби затоа нас, генерациите родени во Југославија на почетокот на педесеттите, толку не боли денешното грдо Скопје. Ние во 63-та болно научивме дека саканиот град може да се изгуби за миг. Затоа толку се радувавме на новото, поземјотресно Скопје, зашто тоа беше голем симбол за надеж и за меѓународна солидарност. Денешново Скопје не е никаков симбол, освен за грдост, за хаос и за нечистотија.
Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.