Откако си заминаа во вечноста моите постари егејски роднини, сѐ почесто ми се враќаат сликите од егејската дијаспора во која пораснав на крајот на Скопје. Таа не беше видлива за тие што не беа Егејци. Фамилиите на моите родители пребегаа пешки преку грчко-југословенската граница уште додека траеше Граѓанската војна. Татко ми и дедо ми во февруари 1947, пешки низ Леринското поле, преку границата кај Битола. Фамилијата на мајка ми и сите други роднини бегаа пешки од Бапчор преку планините, се‘ до Преспа, во слободната територија под контрола на ДАГ. По три месеци го преминаа ридот, на кој минувала границата во Преспа, и стигнаа во селото Дупени, во Југославија. Моите родители учествуваа во изградбата на Н.Р.Македонија речиси од првиот миг.
„Егејски гета"
Светот во кој се родив и го поминав детството до 12 година беше тој на егејските населби на крајот на Скопје. Денес ги нарекувам „егејски гета”, затоа што во нив живеевме само ние, Егејците. А тоа, всушност, е дефиницијата на „гето”, до ден-денес. Иако тоа не им се допаѓа на некои луѓе кои не се самите Егејци, затоа што се уверени дека сите Егејци добиле од државата станови и работа. Меѓутоа, во 47-та и 48-та, во годините тешки за цела Југославија, моите родители и роднини не добија стан од државата, туку самите се снаоѓаа. Имаа среќа да најдат една празна барака на крајот на градот. Сите што живееја со нас во таа барака во полето крај џадето за Маџари, зад Млинот Куманово, беа Егејци. Зданието на фабриката за брашно денес уште стои. И како сведок за еден изминат егејски живот. Писмото на тој живот денес таму можат да го прочитаат само тие како мене. Децата што пораснаа во сенката на таа фабрика.
Таму каде што до 1964 се наоѓаше „нашата барака” денес е дворот на училиштето „Михајло Пупин”. Како во личен ритуал, при престоите во пролет во Скопје, понекогаш се враќам пешки од центарот до Ченто. За да поминам крај старото здание на Млинот Куманово. И да трагам по писмото на моето детство во тој крај. За да ја помирисам неговата миризма.Таа потрага по миризмата на егејското детство и‘ ја припишав на Дина Аспрова во романот „Снегот во Казабланка”, која, по возраста, може да ми биде внука, зашто јас сум од генерацијата на нејзините роднини.
Миризмата на егејскиот живот
Миризмата на егејскиот живот во „нашата барака” беше тој на чистотата и скромноста на сиромаштијата бегалска, полна со толку достоинство. Доволно е да помислам на моите две баби, на сите тетки, за да го почувствувам мирисот на нивната облека. Мирисаше на сапунот што го купуваа во „гранапот” во Маџари. Со него ја переа облеката во лимените „копанки” на бунарот, крај патот и крај големото житно поле на еден староседелец скопски од Чаир. На тој сапун од гранапчето мирисаше прегратката на прабаба ми. И престилката врз нејзиниот скут. Во него најспокојно заспивав, особено кога се плашев во вечерите со грмотевици. Никогаш подоцна за мене не се тресеше земјата од грмотевици, како што беше во ноќите во бараката среде полето.
Миризмата на егејскиот живот беше и таа на типичните скромни егејски јадења. Ориз со кокошка, потпечен во рерна, само во недела. Пролетниот праз со домат, без масло, зготвен од прабаба ми во велигденскиот пост. Супата од кокошка со киселец и ориз. Макалото, често и без ќофте. Чорбата со „кртоли” и малку месо, колку за „орес”, за вкус. Миризмата на корите и зелниците со праз, со кромид и со „сиренје”, кои ги правеше мајка ми се‘ до висока старост, ми долетува денес во умот како вечна арома на нашата лична бапчорска дијаспора во Скопје. Млечникот на мајка ми е шифра за нејзината блага личност. Сутлијачот на баба ми Лета, со цимет, го мирисам и во секоја германска предбожиќна вечер. Таа го готвеше бездруго еднаш во неделата. Баба ми Стојанка ми зборува низ вкусот на „мустапити”, егејскиот пудинг од модри сливи и брашно. За миризмите („меризмите”, како што моите роднини велеа за мирис), се знае дека имаат директна врска со нашиот мозок. Затоа може да ги повикам во умот, а со нив за мене долетуваат, како птици во јато, сите ликови на љубените луѓе, моите егејски роднини и родители. И сите слики од животот во „егејската дијаспора” во Скопје.
Нашата тетка Васка
Во „нашата барака” сите беа Егејци, освен една стара Скопјанка, нашата тетка Васка. Приказната за тоа како таа заталка кај нас, кај Егејците на крајот на градот, самата е достојна за роман. Иако најголемиот дел од нејзиниот живот за нас остана тајна. Таа беше постара од моите баби. Во се‘ се разликуваше од нив, освен во тоа што и таа беше во егзил таму, на крајот на градот. Зашто и таа го беше оставила некаде минатиот живот. Не носеше црнина, иако беше сама. Никој никогаш не дозна дали била некогаш омажена. Моите баби беа секогаш забрадени со црни шамии. Многу ретко ги симнуваа, а јас тогаш можев, за миг, да ги видам нивните тешки плетенки. Никогаш не носеа фустани со куси ракави, зашто тоа не било достојно за вдовици. Тетка Васка носеше во лето фустани со длабоко деколте и куси ракави. Таа ја бојадисуваше целосно побелената коса. Кога излегуваше, си обуваше високи, стари штикли и свилени чорапи. Носеше чанти од кожа, украсени со вез или бисери. Живееше уште посиромашно и од нас, Егејците. Готвеше сосем поинакви јадења од нашите. Нејзиното одајче не мирисаше со миризмата на егејските одаи. Таа чуваше рошки крај креветот, нешто што не беше замисливо за чистотата на моите егејски баби. Облеката и‘ мирисаше на нафталин и на цигари. Тетка Васка пушеше непрекинато, од што прстите и беа пожолтени. Нашите баби се чудеа на таа навика, ама не ја осудуваа. Тетка Васка клечеше во големиот двор, така, како што клечевме ние, децата. Само за да биде на иста височина со нас, додека ни ги раскажуваше приказните од големиот град Скопје. Тој град беше непознат за нас, егејските деца од периферијата. Подоцна, кога веќе одевме на школо во Автокоманда, во лето одевме на променада во паркот. Така почнав да го запознавам градот на тетка Васка. Таа беше целосна спротивност на моите баби, но тие ја почитуваа, како и таа нив.
Од тетка Васка не‘ раздели катастрофата, скопскиот земјотрес. Кога години потоа бев ученичка во гимназијата и шетав низ Скопје, насекаде трагав по нејзиниот лик. Таа беше за мене тоа Скопје кое никогаш не го запознав. Скопје пред војната, тоа на осиромашената граѓанска класа. Затоа што од раскажувањата на тетка Васка знаев дека таа во младоста имала бурен, раскошен живот. За тоа сведочеше нејзината изветвена, некогаш луксузна облека. Особено свилените фустани, бисерите и прстените на нејзините од артритис искривени прсти, говореа за некогашен граѓански живот. Зборуваше на „скопски” дијалект. Таа беше првата личност во моето егејско детство која ми ја покажа магијата на приказните. Во лето, во самракот, таа клекнуваше пред вратата на својата малечка одаја, а ние, децата, седнувавме на земјата околу неа. Чекавме да почне да ни раскажува нова приказна. Подоцна сфатив дека таа приказните ги измислуваше во мигот кога ќе почнеше да раскажува. Нејзе и‘ должам благодараност што во скромниот бегалски живот ми го покажа раскошот на фантазијата, за која нема граници. Ниту социјални, ниту политички.
Пријателката во Тоскана
Многу години подоцна, во летото 2004-та, кога јас и мажот ми бевме првпат во Тоскана, за миг помислив на тетка Васка. И тоа во средбата со сопственичката на куќата во која престојувавме. Таа беше германско-италијанска писателка, родена во Капри, која на старост се беше повлекла во Фиренца. Нешто во нејзината насмевка, во погледот ми се стори одамна познато. Иако откако станавме пријатели често ја посетувавме, бев заборавила дека таа ме потсетуваше на личност од егејското гето. Вечерва, додека размислував за тетка Васка, во мигот ми долета во умот не само нејзиниот лик, туку и тој на нашата стара пријателка, писателката во Тоскана, која умре во длабока старост пред неколку години. Двете беа многу важни за мене, зашто ми ја покажаа магијата на приказните, на литературата. На разделбата по првата посета во летото 2004 кај нашата пријателка во Тоскана, таа ме праша дали пишувам. „Да, пишувам понекогаш филозофски есеи”, и‘ реков, малку збунета од нејзиното прашање. „Знам”, се насмевна таа со благата насмевка на мојата тетка Васка, „ама јас те прашувам дали пишуваш проза. Романи и раскази, како мене.” Таа го прочита чудењето во мојот поглед. „Треба да пишуваш, бидејќи ти веќе раскажуваш во слики, како писателка. Таа дарба не треба да се занемарува”, ме советуваше. Всушност, јас не бев искрена кон неа, но таа веќе се‘ знаеше. Јас навистина тогаш веќе подолго време бев почнала да пишувам роман, на германски.
Една година откако се вратив од Тоскана, почнав да пишувам на ракописот на романот „Снегот во Казабланка”. На македонски, зашто и тоа беше еден од советите на мојата драга пријателка во Тоскана. Да пишувам на двата јазика, зашто и таа пишуваше на германски и на италијански. И, секако, приказната во мојот роман „Снегот во Казабланка”, почнува во Фиренца, во летото 2004! Тоа беше малечок, скришен омаж на мудрата писателка. Денес знам дека магијата на приказните ја доживеав првпат со нашето егејско гето на крајот на Скопје. Ми ја покажаа непрекинатите раскажувања на моите егејски роднини за животот што го оставија зад себе во Грција. Но и приказните на „кралицата” во моето егејско детство - таинствената стара Скопјанка, тетка Васка. Таа дури никогаш не ми го откри нејзиното презиме. Иако често водев долги разговори со неа, бидејќи бев најстарото дете во бараката. Не му откри никому ниту каде одеше во центарот на градот. Секој ден, на пладне. Нашминкана со премногу бела пудра, со црвенило за образи и со уште поцрвен кармин. Како да беше лик од филмовите на Фелини. Но и тоа го препознав дури подоцна, кога ги видов неговите филмови.
Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.