Дали НАТО ја втурна Русија во војна во Украина?

Кремљ презентираше бројни причини за својата „специјална операција“ во Украина, како што Москва еуфемистички ја нарече својата агресивна војна против својот јужен сосед од самиот почеток. Проруските дезинформациски кампањи шират секакви неосновани и лажни тврдења.И, барем на почетокот на војната - водена воено и информативно - тие наидуваа на разбирање кај голем број луѓе. Меѓу најпознатите се наводното нацистичко владеење во Киев и недокажаното производство на американско биолошко оружје во Украина.

Последното тврдење, особено, се вклопува во многу постар аргумент дека на меѓународната воена алијанса - НАТО, предводена од САД, не може да и се верува. Впрочем, според Москва, таа честопати ги игнорирала руските интереси и не ги почитувала договорите.

Во едно од своите први интервјуа како руски претседател, Владимир Путин изрази отвореност кон НАТО, но во исто време и загриженост за недостатокот на прифаќање на руските ставови: „Веруваме дека можеме да зборуваме за подлабока интеграција во НАТО, но само ако Русија се смета за рамноправен партнер“. Тој дури изјави дека ништо не стои на патот на членството во НАТО, „ако и кога позициите на Русија се земат предвид како позиции на рамноправен партнер. Би сакал ова постојано да го нагласувам“.

Дали НАТО го прекрши меѓународното право во Косово?

Конкретна причина за оваа загриженост беше бомбардирањето на Сојузна Република Југославија од страна на НАТО за време на војната на Косово во 1999 година. Операцијата се смета за преседан и постојано се наведува како важен доказ за експанзивната природа на НАТО. Ова е случај со коментаторите на социјалните медиуми, рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров, па дури и со западните аналитичари.

НАТО ја оправда операцијата тврдејќи дека спречила понатамошни злосторства и започна воздушни напади врз српските позиции во март 1999 година. Сепак, документарец на WDR, кој меѓу другото ги цитираше извештаите на ОБСЕ, фрли значителен сомнеж врз оваа верзија. Бомбардирањето заврши по 78 дена со Резолуцијата 1244 на ООН, според која српската армија се повлече од Косово, а „Ослободителната армија“ на косовските Албанци (ОВК) беше разоружана.

Нападот се случи без мандат од ОН, бидејќи Кина и Русија - кои се сметаат за заштитници на Србија - сигнализираа дека ќе стават вето во Советот за безбедност на ОН. Неколку меѓународни адвокати - вклучувајќи ги и оние во Хашкиот суд за човекови права - затоа заклучија дека операцијата не е опфатена со меѓународното право како хуманитарна интервенција, но не следеше официјална осуда од ОН.

Џим Таунсенд тогаш работеше на висока позиција во американската делегација во седиштето на НАТО во Брисел. Во интервју за ДВ, тој нагласи дека неколку западни земји вршеле дипломатски притисок врз југословенскиот претседател Слободан Милошевиќ да се откаже од крвавата офанзива во Косово - но, без успех: „Потоа сфатија дека Србите нема да ја решат кризата мирно, туку се заинтересирани само за воено решение“. Таунсенд е убеден дека операцијата не била насочена против Русија, традиционално близок сојузник на Србија, туку претставувала хуманитарен императив.

Дали НАТО ги превиде интересите на Русија?

Во бомбардирањето загинаа околу 1.500 луѓе, од кои една третина цивили. Колку животи биле спасени останува непознато. Бенџамин Фридман од тинк-тенкот „Приоритети за одбрана“ со седиште во Вашингтон истакнува дека поголемиот дел од „етничкото чистење“ - неколку масакри и протерување на околу 1,5 милиони луѓе од нивните домови - се случиле дури откако започнало бомбардирањето, како што утврди Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија во 2009 година.

Фридман вели: „Тоа покажува дека САД и нивните партнери од НАТО биле спремни да ги игнорираат приговорите на Русија“. Таунсенд оди понатаму: „Апсурдно е да се нарече НАТО агресор. Ако НАТО направил нешто за да ја дестабилизира европската безбедносна архитектура, тоа е дека не е доволно силна“.

Што му вети НАТО на Советскиот Сојуз?

Што е точно ветено во тоа време - е едно од најконтроверзните прашања во односот меѓу Русија и НАТО. Неспорно е дека таквите гаранции не се содржани во договорите. Сепак, бројни изјави на западни дипломати, вклучувајќи ги и оние на германскиот министер за надворешни работи Ханс-Дитрих Геншер и американскиот министер за надворешни работи Џејмс Бејкер, дека НАТО нема да се прошири „ниту една педа на исток“, се подеднакво добро документирани.

Во Минхен, Путин правилно го цитираше Манфред Вернер, генерален секретар на НАТО од 1988 до 1994 година, кој јавно изјави во мај 1990 година: „Самиот факт дека сме подготвени да не стационираме сили на НАТО надвор од границите на Сојузна Република Германија му дава на Советскиот Сојуз цврсти безбедносни гаранции“.

Многу аналитичари тврдат дека изјавата се однесувала само на Источна Германија. Тогашниот советски претседател, Михаил Горбачов, се наведува како клучен сведок. Во едно интервју од 2014 година, тој ги повлече своите претходни изјави, во кои секогаш ја нагласуваше формулата „ниту една педа на исток“: „Темата за „проширување на НАТО“ воопшто не беше дискутирана“.

Овие аргументи не го убедија Џошуа Шифринсон. Професорот по меѓународна политика на Универзитетот во Мериленд анализираше бројни извори на оваа тема, вклучувајќи ги и претходно доверливите записници од состанокот на четири високи дипломати на НАТО од САД, Велика Британија, Франција и Германија во март 1991 година, за кој германското списание „Шпигел“ исто така објави во 2022 година.

Записниците од состанокот на четири високи дипломати на НАТО од САД, Велика Британија, Франција и Германија покажуваат дека Германецот Јирген Хробог рекол: „За време на разговорите „Два плус четири“ јасно ставивме до знаење дека нема да го прошириме НАТО надвор од Елба. Затоа не можеме да им понудиме на Полска и на другите членство во НАТО“.

Според записникот, од кој ДВ доби фотографии, другите начелно јавно го изразиле своето одобрување. Французинот Рејмонд Зајц е најексплицитен: „Му ставивме до знаење на Советскиот Сојуз - во разговорите „Два плус четири“ и во други прилики - дека нема да имаме корист од повлекувањето на советските трупи од Источна Европа“.

Аргументот дека се мислело само на Источна Германија, вели Шифринсон, нема смисла: „„Исток“ е насока и општо е прифатено дека „исток“ значи кон Советскиот Сојуз. Луѓето сигурно биле загрижени за иднината на Источна Европа воопшто“.
Шифринсон тврди дека наводното повлекување на изјавата од страна на Горбачов било извадено од контекст. Подоцна во истото интервју, советскиот претседател вели за дискусијата за проширувањето на НАТО кон исток што започна во 1993 година: „Тоа дефинитивно беше кршење на духот на декларациите и гаранциите што ни беа дадени во 1990 година“.

Она што Шифринсон не го разбира, со оглед на тековната дебата, е дека „тие можеа да признаат дека се дадени гаранции, а подоцна и поништени без да го оправдаат руското однесување“. Тројцата експерти се согласуваат за едно: Без разлика какви грешки можеби направил НАТО, агресорот во војната во Украина е Русија.