Преживеан од Сребреница: Да се раскажува во име на мртвите

Шест дена марширал низ шумите. Под постојан оган, речиси без храна и вода, и речиси без сон. Во хаосот и трката да се спаси сопствениот живот по артилериски напад, вториот ден ги изгубил од вид татко си и брат си. Продолжил да оди со рани на нозете. Склопчен во грмушките, видел војници како пукаат во луѓе додека бегаат, како да ловат животни. На чистини, полиња и раскрсници лазел на дожд од куршуми и гранати. Видел ранети луѓе на кои не можел да им помогне. Еднаш, речиси пред да заспие, еден човек го турнал и рекол: „Ако заспиеш сега, тоа ќе биде засекогаш“. Морал да се прибере.

Попладнето на шестиот ден, тој и стотици други пристигнале на територија контролирана од босанската армија. Во мало село, жителите ги пречекале со храна и пијалок. Подоцна, сите биле однесени во училишна зграда. Таму, заспал на подот и се разбудил дури на седмиот ден.

Хасан Хасановиќ, 49-годишен, го преживеал геноцидот во Сребреница во јули 1995 година. Дури и денес го обзема чувство на неверица кога зборува за таканаречениот Марш на смртта во Сребреница - обидот на илјадници мажи и момчиња да избегаат од убиство. „Маршот на смртта беше вистински. Но, во исто време, беше сосема надреален за мене“, се сеќава Хасан Хасановиќ. Во тоа време имал 19 години. „Не можев да верувам што се случува. Не можев да верувам дека преживеав“, вели тој.

Лов на луѓе во источна Босна

11 јули 1995 година, источна Босна. Трупите предводени од Ратко Младиќ, водачот на војската на босанските Срби, ја освоија енклавата и безбедносната зона на ОН - Сребреница, во која, според извештајот на генералниот секретар на ОН од 1999 година (Падот на Сребреница), имало меѓу 35.000 и 40.000 бошњачки муслимани. Речиси сите биле цивили и биле опколени со години. Немало сомнение дека во најмала рака способните мажи ќе бидат убиени ако бидат заробени. Затоа повеќето од нив решиле да се обидат да избегаат. Тие планирале марш низ шумите за да стигнат до територијата контролирана од босанската војска околу градот Тузла, околу 70 километри северозападно од Сребреница.

Во вечерните часови на 11 јули 1995 година, околу 12.000 мажи формирале колона од еден километар и тргнале. Тие марширале низ непријателска, делумно минирана територија, покрај позициите на војската на босанските Срби и биле под континуиран оган шест дена. Трупите на Младиќ спровеле невидена потера. Само околу една третина од оние што марширале стигнале на слободна територија. Маршот подоцна ќе биде наречен Марш на смртта. Еден од оние што преживеале бил Хасан Хасановиќ.

Видео архива на сведоштва

49-годишникот сега работи во Меморијалниот центар Сребреница, место на сеќавање на геноцидот во Поточари, неколку километри северно од Сребреница. На гробиштата има останки на околу 7.000 од 8.372 познати жртви на Сребреница. Во поранешната фабрика за акумулатори, каде што некогаш биле стационирани војници на УНПРОФОР, има голем музеј.

Хасан Хасановиќ порано ги водел групите посетители низ музејот и ја споделувал својата приказна. Денес, тој работи првенствено како куратор на изложби и архивар. Неговиот најважен проект е архива на видеа од преживеани од геноцидот во Сребреница кои ги раскажуваат своите приказни - единствено и веројатно најважно сведоштво за злосторството. Тој моментално има околу 700 филмови и интервјуа. Проектот е споредлив со познатата филмска и аудио архива на Клод Ланцман за Холокаустот, која е дел од регистарот на сеќавање на светот на УНЕСКО.

Обичен европски тинејџер

Кога Хасан Хасановиќ зборува за својот живот и за тоа како преживеал, тој вели дека долго време се чувствувал како некој друг да го напишал сценариото за неговиот живот и како да морал да го игра без никаква контрола врз него. Кога започнала војната во Босна и Херцеговина во пролетта 1992 година, Хасановиќ имал 16 години. Тој бил обичен европски тинејџер, првенствено заинтересиран за музика и фудбал, а помалку за политика.

Неговиот свет се урнал со избувнувањето на војната. Семејството избегало од етничко чистење во источна Босна, првично во шумите околу Сребреница. Тие живееле во дувла и други скривалишта во шумата. Подоцна, се преселиле во самиот град, кој станал енклава за бошњачки бегалци. Хасан живеел таму три години, преживувајќи бомбардирања, барајќи храна во шумите, што било опасно по живот, и посетувајќи импровизирана училишна настава.

„Болката е речиси неподнослива“

На 11 јули 1995 година, кога трупите на Младиќ влегле во Сребреница, неговиот татко Азиз, неговиот брат близнак Хусеин и тој самиот решиле да се приклучат на маршот, кој подоцна стана познат како Марш на смртта. На 12 јули 1995 година, Хасан ги видел својот татко и брат близнак за последен пат. Нивните останки биле пронајдени години подоцна во масовни гробници.

Хасан Хасановиќ напиша книга за животот и преживувањето во Сребреница, која го вклучува и неговиот автобиографски извештај. Во неа, тој вели: „Најлошата болка е кога ќе помислам како биле убиени мојот брат Хусеин и мојот татко Азиз. Дали биле мачени, колку време им требало додека конечно не умреле? Таа болка е речиси неподнослива“.

Враќање во Сребреница

Откако преживеал, Хасан Хасановиќ го завршил средното образование, потоа студирал криминологија и работел како преведувач за американската армија бидејќи добро зборувал англиски. Во 2003 година, тој можел да ги погреба останките на својот брат во Поточари, а две години подоцна и на неговиот татко. Во 2009 година, самиот почнал да работи во спомен-местото. Враќањето во Сребреница и работата таму бил долг и болен процес, вели Хасан Хасановиќ.

„Сеќавањата ве прогонуваат. Сè таму ве потсетува на геноцидот и на преживувањето. На почетокот, на погреби мораше да одиме со полициска заштита. Српските националисти стоеја покрај патот, мавтајќи со прстите со националистички симболи на победата. Сторителите сè уште живеат во Сребреница. Секој на одредена возраст се прашува што правел тогаш, дали бил таму. Со години мислев дека најмногу што можам да направам е да се вратам на погреби. Но, тогаш имав чувство дека татко ми и брат ми гледаат во мене. Дека очекуваат да ја раскажам приказната затоа што самите тие веќе немаа глас. Се чувствував охрабрен и оснажен да ја раскажам приказната.“

Не жртва, туку преживеан

Кога Хасан Хасановиќ зборува, неговиот глас не е ниту обвинувачки, ниту скршен од болка. Не гледате солзи во неговите очи, не изгледа преплавен од тага. Не чувствувате гнев или омраза кај него. Но, не му се допаѓаат зборовите „помирување“ и „измирување“, кои често се користат кога се појавува и зборува во странство, особено во Германија. Тој вели дека тоа се зборови што имплицираат кавга и конфликт. „Не се судривме со никого, а ни војната тука не беше граѓанска војна. Тоа беше војна во која бевме раселени и уништени. Тоа беше геноцид. Србија и Србите мора да се соочат со таа историја и мора да го признаат геноцидот, наместо да го негираат“, вели тој.

Хасан Хасановиќ зрачи со големо достоинство кога зборува за нијансите на зборовите. Исто како што прави кога зборува за своето преживување. Тоа достоинство е неговата победа над сторителите на геноцидот, неговата победа над злото. Тој нагласува дека не сака да биде наречен „жртва на геноцид“. Вели дека жртви се оние што биле убиени. Тој себеси се нарекува преживеан. Зборот, вели тој, е како титула за него. Тој ја отелотворува неговата задача и неговиот повик - задачата да ја раскаже приказната. „Ќе раскажувам“, вели тој, „сè додека имам сила“.