ولایت فقیه و چالش بقا؛ بازی قدرت در سایه جنگ
۱۴۰۴ شهریور ۳, دوشنبه
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی اخیر خود مناقشه با آمریکا را "حل‌نشدنی" توصیف کرد و حامیان مذاکره مستقیم با آمریکا را "ظاهربین" نامید. او همچنین برای "هر اقدام ممکن" علیه اسرائیل اعلام آمادگی کرد
این سخنرانی، از معدود موارد حضور عمومی گسترده خامنه‌ای پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، بازتاب‌دهنده بحران‌های عمیق داخلی و خارجی نظام سیاسی ایران است.
دویچه وله این موضوع را با کارشناسان به بحث گذاشت؛ آزاد حاجی آقایی، استادیار دپارتمان شرق شناسی دانشگاه یاگیولنسکی لهستان و دامون گل‌ریز، تحلیلگر امور بین‌الملل و مدرس روابط بین‌الملل در مدرسه عالی لاهه و پژوهشگر انستیتوی ژئوپولیتیک لاهه.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
خامنه‌ای در این سخنرانی، علت دشمنی آمریکا با ایران را "پیچیده" خواند و با اشاره به اظهارات اخیر دونالد ترامپ، گفت: «این آقایی که امروز سر کار است در آمریکا، مسئله را لو داد؛ گفت مقابله‌مان با ایران برای این است که ایران گوش‌به‌فرمان آمریکا باشد.» او تأکید کرد که ملت ایران در برابر چنین "اهانتی" با تمام قدرت خواهد ایستاد. خامنه‌ای همچنین حامیان مذاکره مستقیم با آمریکا را "ظاهربین" خواند و گفت مسائل دو کشور حل‌نشدنی است.
بیشتر بخوانید: تحرکات تازه تهران در آستانه دور جدید مذاکرات با اروپا در ژنو
دامون گل‌ریز این اظهارات را "واکنشی صریح به تلاش جریان اصلاح‌طلب برای بازتعریف سیاست‌های استراتژیک جمهوری اسلامی" می‌داند و اشاره می‌کند که این جریان "میراث‌دار پرونده پرهزینه‌ی هسته‌ای برای ایران محسوب می‌شود."
این اظهارات در حالی بیان می‌شود که مذاکرات هسته‌ای ایران با غرب به بن‌بست رسیده است. ارزیابی‌های اطلاعاتی آمریکا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد ایران پیش از حمله اسرائیل، غنی‌سازی اورانیوم را تا ۶۰ درصد پیش برده بود و تنها یک گام تا سطح تسلیحاتی فاصله داشت.
وزیران خارجه فرانسه، بریتانیا و آلمان در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل هشدار دادند که اگر تهران تا پایان ماه جاری به راه‌حل دیپلماتیک نرسد، "مکانیسم ماشه" را فعال خواهند کرد. این سازوکار می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازگرداند و تهران را بیشتر منزوی کند.
خامنه‌ای علیه اپوزیسیون؛ از اصلاح‌طلبان تا سلطنت‌طلبان
آزاد حاجی آقایی اظهارات خامنه‌ای را "بازتاب دهندە بحران عمیق در سطوح عالی نظام" توصیف می‌کند و می‌گوید: «( این حرف‌ها) از یک سو بازتاب دهندە بحران عمیق در سطوح عالی نظام و از سوی دیگر، نشان دهندە تداوم خطوط راهبردی جمهوری اسلامی بە عنوان یک نگاە میسیانیستی (هزارەگرایانە) در مواجهه با جهان غرب قلمداد می شود.»
او تأکید دارد که "بحران مشروعیت سیستم سیاسی، همراە با بحران‌های زمینەدار اقتصادی و نظامی نیز کە اخیرا بە آن اضافە شدە است، سمت و سوی سخنان رهبر ایران را بە سوی بسیج سیاسی، با عنوان اتحاد دولت و ملت و مسئولان سوق دادە است".
به گفته حاجی آقایی، این اظهارات چندوجهی هستند: «از یک سو هشداری بە بخشی از منتقدان درون سیستمی نظام بودە است کە مصالحە یا تفاهم با آمریکا را توجیە می کنند. پیکان این سخنان، متوجە اصلاح طلبان و برخی از چهرەهای امنیتی-سیاسی نظام جمهوری اسلامی است.»
بیشتر بخوانید: خامنه‌ای: مسائل ایران و آمریکا حل‌نشدنی است
او همچنین می‌افزاید که "بخش دیگری از آن نیز خطاب بە اپوزیسیون سلطنت طلب است. اگر چە این اپوزیسیون در داخل ایران، همچنان ناتوان از کسب هژمونی اجتماعی-سیاسی بودە است، اما در فضای رسانەای قادر بە جلب توجە نسبی بخشی از ساکنان مناطق مرکزی و بخش‌های جنوبی ایران شدە است."
دامون گل‌ریز نیز بر این باور است که تحرکات اصلاح‌طلبان، از جمله بیانیه جبهه اصلاحات برای آشتی با حکومت و تعلیق غنی‌سازی، "نشانه ارسال پالس واحد برای تسلیم شدن در برابر ترامپ بود".
خامنه‌ای و جنگ سردرگم؛ "جلسه تعیین حکومت در اروپا"
در بخش دیگری از سخنرانی، خامنه‌ای به جنگ ۱۲ روزه اشاره کرد و مدعی شد که "عوامل آمریکا" در پایتخت یک کشور اروپایی جلسه‌ای برای تعیین حکومت بعدی ایران برگزار کرده‌اند.
خامنه‌ای همچنین برای "هر اقدام ممکن" علیه اسرائیل اعلام آمادگی کرد و گفت: «ایستادگی با زبان و محکومیت فایده‌ای ندارد، بلکه باید همچون اقدام مردم شجاع یمن کاری کرد.» او ابراز امیدواری کرد که "ریشه این سرطان عمیق و مهلک" از منطقه کنده شود.
بیشتر بخوانید: تلاش مشترک ایران و روسیه برای مقابله با فعال‌سازی مکانیسم ماشه
آزاد حاجی آقایی ریشه این نگاه را در "الهیات سیاسی و میسیانیستی شیعی" می‌بیند و می‌گوید کە "با مقارنە سازی، نمیتوان نگاە میسیانیستی الهیات یهودی را نیز از آن برکنار دانست."
او هشدار می‌دهد: «با توجە بە نشانەهای موجود در برهە کنونی، مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران کە بر بنیاد ایدئولوژیک غرب ستیزی- کە تلفیقی از غرب ستیزی و اسلامگرایی ریشەدار در قبل از انقلاب ١٩٧٩ است- و نگاه‌های رهبر جمهور اسلامی، بە نظر می رسد رویارویی مستقیم و مجدد با اسرائیل ناگزیر باشد.»
دامون گل‌ریز نیز اشاره می‌کند که استراتژیست‌های آمریکایی معتقدند "خامنه‌ای، به‌عنوان نماینده جریان روحانیت در ساختار قدرت جمهوری اسلامی، مهم‌ترین مانع تصمیم‌گیری در مسیر دستیابی به سلاح هسته‌ای است؛ سلاحی که آنوقت جایگاه نهاد روحانیت را تضعیف و قدرت نهاد‌های امنیتی و نظامی را افزایش می‌دهد."
او می‌گوید خامنه‌ای در پاسخ "با لحنی تند به اصلاح‌طلبان هشدار داد و با کدواژه اتحاد مقدس خواستار پایبندی آنان به سیاست‌های ضدآمریکایی نظام خود شد."
چشم‌انداز آینده و تاکتیک‌های قدرت
دامون گل‌ریز نظام ولایت فقیه را بر سه محور توصیف می‌کند: «مخالفت با نظم جهانی تحت هژمونی آمریکا، ضدیت با قوم یهود و امنیت ملی اسرائیل، و دشمنی با کشور و میراث مشروطه یعنی ملت-دولت (Nationa-State) ایران که آنتی‌تز مشروعه یا حاکمیت ولایی با امت اسلامی‌اش است.» او برداشت خامنه‌ای را "تحلیلی واقع‌گرایانه" می‌داند که "عقب‌نشینی راهبردی در برابر آمریکا، روند فروپاشی نظام ولایت فقیه را تسریع خواهد کرد" و بنابراین "هزینه‌ی مقاومت را پایین‌تر از هزینه‌ی تسلیم می‌داند."
گل‌ریز به تاکتیک‌های خامنه‌ای در دوره‌های بحرانی اشاره می‌کند: «با بهره‌گیری از تاکتیک‌های دوگانه (قطبی‌سازی) تلاش می‌کند کنترل اوضاع را حفظ کند. از یک‌سو، با تشر به حامیان ناراضی خود، اقتدار خود را بازسازی می‌کند و از سوی دیگر با دامن‌زدن به دوگانه‌سازی‌های روایت‌محور میان مخالفان، شکاف میان نیروهای اپوزیسیون را تعمیق می‌بخشد.»
او مثال می‌زند که "هشدار درباره خطر بازگشت پادشاه» اغلب به‌عنوان محور این دوقطبی‌سازی عمل می‌کند" و این روایت‌سازی "اپوزیسیون را از تمرکز بر اهداف راهبردی مشترک بازمی‌دارد و به‌جای همگرایی در مبارزه با حکومت، موجب تشدید اختلافات نظری و سیاسی میان آن‌ها می‌شود".
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
آزاد حاجی آقایی نیز این اظهارات را "نشان دهندە چند وجهی بودن بحرانی کە می‌توانند سیستم سیاسی ایران را با خطر مواجە کنند" می‌داند و می‌گوید خامنه‌ای "با تاکید بر بازسازی فضای اعتماد میان ملت و مسئولان، درصدد زمینەسازی برای یک بسیج اجتماعی بودە است."
مذاکرات تهران و تروئیکای اروپایی قرار است سه‌شنبه آینده ادامه یابد، اما با توجه به مواضع اخیر خامنه‌ای، چشم‌انداز پیشرفت کمرنگ به نظر می‌رسد. اظهارات تازه او می‌تواند تنش‌ها را افزایش دهد، به ویژه در حالی که اروپا برای اقدامات سختگیرانه‌تر آماده می‌شود.