سفر پزشکیان به ارمنستان زیر سایه سنگین گذرگاه زنگزور
۱۴۰۴ مرداد ۲۸, سه‌شنبه
مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران، در یکی از مهم‌ترین سفرهای خارجی خود از زمان آغاز ریاست جمهوری‌اش، دیروز دوشنبه ۲۷ مرداد (۱۸ آگوست) راهی ایروان شد؛ سفری که هم از جنبه نمادین و هم از منظر ژئوپلیتیک اهمیت ویژه‌ای دارد.
این سفر در حالی صورت می‌گیرد که توافق ایروان و باکو بر سر افتتاح گذرگاه زنگزور، بازتاب گسترده‌ای در ایران داشته و نگرانی‌هایی را در میان برخی مقام‌های جمهوری اسلامی برانگیخته است.
پزشکیان پس از ارمنستان، قرار است به بلاروس برود؛ کشوری که همچون جمهوری اسلامی نسبتا منزوی است. ترکیب دو مقصد، خود حامل پیام سیاسی روشنی است: تأکید بر همسایه‌محوری که شعار همیشگی پزشکیان بوده و تداوم سیاست نگاه به شرق و نزدیکی به کشورهایی که با غرب فاصله دارند.
امضاهای نمادین
در روز نخست سفر، مجموعه‌ای از تفاهم‌نامه‌ها، از جمله ۹ تفاهم‌نامه در زمینه‌های فرهنگی، سینمایی، تبادلات موزه‌ای و سیاسی، میان ایران و ارمنستان به امضا رسید.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
در حاشیه این سفر، هیأت ایرانی از مسجد کبود ایروان بازدید کرد و پزشکیان نیز با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، دیدار داشت.
همزمان، گروهی از تجار ایرانی نیز به ایروان اعزام شده‌اند تا بعد اقتصادی این سفر تقویت شود. از دید مقام‌های ایرانی، تقویت تجارت مرزی، تهاتر کالا و افزایش حضور شرکت‌های ایرانی در بازار ارمنستان، یکی از اهداف اصلی این سفر به شمار می‌رود.
سایه سنگین زنگزور
اما گذشته از تفاهم‌نامه‌های تشریفاتی، آنچه بیش از همه نگاه‌ها را به این سفر معطوف کرده، موضوع توافق ایروان و باکو بر سر گذرگاه زنگزور است؛ مسیری که قرار است جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل کند.
ایران در سال‌های اخیر بارها نسبت به این طرح هشدار داده است، زیرا چنین پروژه‌ای می‌تواند، از نظر مقام‌های جمهوری اسلامی، معادلات ژئوپلیتیک در قفقاز جنوبی را دگرگون سازد و حتی دسترسی مستقیم ایران به ارمنستان را تهدید، و فراتر از آن، مسیر ایران به اروپا را مسدود کند.
برخی مقام‌های جمهوری اسلامی، از جمله علی اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل رهبر جمهوری اسلامی، به توافق باکو و ایروان واکنش تندی نشان داده بودند. ولایتی کریدوری را که در این توافق در واشنگتن "مسیر ترامپ" عنوان شده بود را "گورستان مزدوران ترامپ" توصیف کرده بود.
دولت پزشکیان اما در مجموع لحنی ملایم‌تر داشت. پزشکیان خود گفته بود که «در صورت داشتن روابط خوب با همسایگان، نیازی به نگرانی درباره ایجاد کریدور زنگزور نیست.»
او تأکید کرده بود که باید با کاهش حساسیت‌ها و توسعه همکاری‌های مرزی، به "گسترش تعاملات سازنده" اندیشید. سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز گزارش‌های منتشرشده در خصوص دالان زنگزور را "خبرسازی" خوانده بود.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
با وجود این، یک روز پیش از سفر پزشکیان به ارمنستان، عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، اعلام کرد که «تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه غیرقابل قبول است.»
به گفته او، توافق اخیر ارمنستان و آذربایجان در واشنگتن، که در آن بر عدم تغییر مرزهای شناخته‌شده تأکید شده، تا حدی نگرانی تهران را کاهش داده، اما همچنان بیم آن می‌رود که این مسیر زمینه‌ساز حضور آمریکا یا نیروهای امنیتی وابسته به غرب در نزدیکی مرزهای ایران باشد.
عراقچی در عین حال گفته بود که شنبه گذشته دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان با همتای ایرانی خود علی لاریجانی، تماس گرفته و ضمن تأکید بر رعایت "خطوط قرمز جمهوری اسلامی"، اطمینان داد و گفته‌اند که "به هیچ وجه نیروی آمریکایی به خاطر این جاده در ارمنستان حضور پیدا نخواهد کرد".
وزیر خارجه ایران افزوده بود: «حتی به ما اطمینان دادند که شرکت‌های امنیتی خصوصی آمریکایی که می‌دانید در بعضی از کشورهای منطقه ما این شرکت‌ها حضور پیدا کرده‌اند به بهانه این جاده در ارمنستان حضور نخواهند داشت.»
پزشکیان نیز در آستانه سفر، این دغدغه را مطرح کرد و هشدار داد که شرکت‌های آمریکایی ممکن است "به بهانه فعالیت اقتصادی" وارد منطقه شوند. به گفته او، ایران در گفت‌وگو با مقام‌های ارمنی، خطوط قرمز خود را بار دیگر یادآوری خواهد کرد.
نگرانی برخی کارشناسان و مقام‌های جمهوری اسلامی بخصوص پس از آن شدت گرفت که به هنگام امضای توافق میان باکو و ایروان در واشنگتن، گفته شد که کنترل کریدور زنگزور قرار است "برای ۹۹ سال" در اختیار یک شرکت آمریکایی قرار گیرد.
توافقنامه صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، روز ۸ اوت امسال به میزبانی دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، در کاخ سفید به امضا رسید؛ دیداری که ترامپ از آن به عنوان "نشستی تاریخی" یاد کرد.
طبق اعلام کاخ سفید، دو کشور منطقه قفقاز جنوبی همچنین توافق‌نامه‌ایجاد یک کریدور حمل و نقل را امضا کردند که "مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی" نام‌گذاری شده است.
این گذرگاه قرار است جمهوری آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان، به منطقه خودمختار نخجوان که متعلق به آذربایجان است، وصل کند. این دو منطقه، با نواری به عرض ۳۲ کیلومتر از خاک ارمنستان، از یکدیگر جدا شده‌اند؛ موضوعی که همواره مانعی بزرگ بر سر راه مذاکرات صلح میان دو کشور بوده است.
اهداف اقتصادی سفر
در سفر پزشکیان به ارمنستان، در کنار مسائل امنیتی، موضوع کریدورهای حمل و نقل نیز در دستور کار قرار داشت.
پزشکیان اعلام کرده که در ایروان درباره مسیر شمال–جنوب و نیز مسیر شرق–غرب گفت‌وگو می‌کند؛ دو مسیری که می‌تواند به گفته او، ایران را به "حلقه اصلی ترانزیت منطقه" بدل کند و در شرایط تحریم‌های فزاینده، جایگزینی برای اقتصاد تحت فشار جمهوری اسلامی باشد.
از نگاه تهران، گسترش مسیرهای ترانزیتی هم به تقویت جایگاه ژئوپلیتیک ایران کمک می‌کند و هم بخشی از محدودیت‌های ناشی از انزوای بین‌المللی را کاهش می‌دهد.
پیوند با "انزوا"
مقصد بعدی پزشکیان بلاروس است؛ کشوری منزوی که در کنار روسیه و ایران، در رویارویی با غرب قرار دارد و طی سال‌های اخیر روابط خود با جمهوری اسلامی را توسعه داده است.
از دید تهران، همکاری با بلاروس در زمینه‌هایی چون فناوری، کشاورزی و صنعت، نه تنها به اقتصاد ایران کمک می‌کند، بلکه این پیام روشن را به غرب مخابره می‌کند که جمهوری اسلامی در برابر فشارها منزوی نشده و همچنان شرکای سیاسی خود را دارد.
اگر بتوان سفر پزشکیان به ارمنستان را تلاشی مجدد برای تثبیت موقعیت ایران در قفقاز جنوبی دانست، سفر به بلاروس نیز نشانگر تداوم سیاست "نگاه به شرق" جمهوری اسلامی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با کشورهایی مخالف غرب است.
سفر پزشکیان البته حاشیه‌هایی هم داشت. رسانه‌های داخلی ایران ظاهر رئیس جمهوری را نیز، که برخلاف معمول با کت و شلواری شیک راهی این سفر شد، زیر ذره‌بین بردند و از "تیپ متفاوت در سفر به ارمنستان" پزشکیان خبر دادند.