خلع سلاح نمادین پ‌ک‌ک؛ آغاز صلح یا تکرار تاریخ؟
۱۴۰۴ تیر ۲۰, جمعه
در اقدامی که یک سال پیش شاید غیرقابل‌تصور به نظر می‌رسید، گروهی متشکل از ۳۰ جنگجوی حزب کارگران کُردستان (پ‌ک‌ک)، شامل ۱۵ زن و ۱۵ مرد، به همراه چهار عضو ارشد از جمله بسه هوزات، رئیس‌مشترک شورای اجرایی کنفدرالیسم جوامع کردستان (ک.ج.ک)، روز جمعه ۲۰ تیر (۱۱ ژوئیه) سلاح‌های خود را در نزدیکی غار تاریخی "جاسنه" در استان سلیمانیه اقلیم کردستان، به‌صورت نمادین به آتش کشیدند. انتخاب محل نیز نمادین بود، غار جاسَنه در سال ١٩٢٣ نه تنها پناهگاه شیخ محمود حفید، از رهبران جنبش ملی کردها بود، بلکه چاپخانه و محل انتشار روزنامه"بانگ حق" نیز بود.
این گروه از اعضای پ‌ک‌ک خود را "گروه صلح و جامعه دموکراتیک" معرفی کرده، اعلام کرد که این اقدام در پاسخ به فراخوان عبدالله اوجالان، رهبر دربند خود و تصمیمات کنگره دوازدهم این حزب انجام شده است.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
دویچه‌وله فارسی برای بررسی معنا و اهمیت این رویداد و پیامدهایش برای ترکیه و منطقه، با چهار کارشناس گفت‌وگو کرده است: عمر اوجالان، نماینده مجلس ترکیه از حزب برابری و دموکراسی خلق‌ها (دم‌پارتی) و برادرزاده عبدالله اوجالان؛ محمد تانری‌وردی، نایب‌رئیس جامعه کُردهای آلمان (KGD)؛ کامران متین، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه ساسکس بریتانیا؛ و فاطمه کریمی، دکترای جامعه‌شناسی از مدرسه عالی علوم اجتماعی پاریس.
اهمیت خلع سلاح نمادین؛ گامی تاریخی یا نمایش؟
مراسم خلع سلاح با حضور چهره‌های سیاسی برجسته، از جمله نمایندگان احزاب کُرد و ترکیه، اعضای حزب دم‌پارتی، مقامات امنیتی اقلیم کردستان، نمایندگان سازمان اطلاعات و امنیت ملی ترکیه (میت) و برخی سیاستمداران غربی و نمایندگان پارلمان‌های اروپایی برگزار شد. این حضور گسترده نشان‌دهنده توجه بین‌المللی به این رویداد است.
بسه هوزات، اولین سخنران مراسم با تأکید بر تغییر استراتژی پ‌ک‌ک گفت: «ما برای مقابله با انکار و نابودی سلاح به دست گرفتیم. اکنون اما به سیاست دموکراتیک بله می‌گوییم. ما مبارزان آزادی هستیم و کار ما در آینده دشوارتر خواهد بود.» او این اقدام را پاسخی به فراخوان ۲۷ فوریه اوجالان و تصمیمات کنگره دوازدهم پ‌ک‌ک دانست که بر توقف مبارزه مسلحانه و تمرکز بر راه‌حل‌های سیاسی تأکید دارد.
بیشتر بخوانید: نیروهای پ‌ک‌ک سلاح‌های خود را در سلیمانیه عراق تحویل دادند
با این حال شکست تجارب قبلی در سال‌های ١٩٩٣ و ٢٠١۴ باعث وجود تردیدها و پرسش‌های زیادی شدە است.
محمد تانری‌وردی، نایب‌رئیس جامعه کُردهای آلمان روند خلع سلاح پ‌ک‌ک را مثبت ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «ما هرگونه خشونت و درگیری مسلحانه را چه از سوی دولت و چه از سوی گروه‌های غیردولتی قاطعانه رد می‌کنیم. دهه‌ها خشونت رنج‌های غیرانسانی را در کردستان به بار آورده است. ده‌ها هزار نفر از دو طرف جان باختند، بیش از ۴ هزار روستا ویران و خالی از سکنه شدند و میلیون‌ها کرد آواره شدند. این جنگ همچنین صدها روستا را در اقلیم کردستان و روژآوا ویران یا خالی از سکنە کردە است».
مهمت شیمشک، وزیر دارایی ترکیه گفته است ترکیه در پنج دهه گذشته نزدیک به ۱.۸ تریلیون دلار برای "مبارزه با تروریسم" هزینه کرده و پایان این درگیری می‌تواند منافع اقتصادی بزرگی برای این کشور به همراه داشته باشد.
عمر اوجالان این رویداد را در ادامه تلاش‌های تاریخی عبدالله اوجالان برای صلح ارزیابی کرد و اظهار داشت: «فراخوان صلح و جامعه دموکراتیک اوجالان در ۲۷ فوریه به افکار عمومی ارائه شد و در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای مورد استقبال گسترده قرار گرفت. این روند ریشه در تلاش‌های او از سال ۱۹۹۳ دارد، زمانی که برای اولین بار آتش‌بس یک‌جانبه اعلام شد.» او افزود که کردها بیش از چهار دهه برای حقوق خود مبارزه کرده‌اند و هزینه‌های سنگینی پرداخته‌اند، اما همواره به صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز متعهد بوده‌اند.
بیشتر بخوانید: پیام تصویری اوجالان: مبارزه مسلحانه با دولت ترکیه پایان یافت
فاطمه کریمی، جامعه‌شناس این اقدام را "فرصتی برای صلح" توصیف کرد و گفت: «خاموشی سلاح‌ها نشانه‌ای از حسن نیت و عزم جدی برای پایان دادن به مناقشه است. پ‌ک‌ک با خویشتنداری و اقدامات مسئولانه، تعهد خود را به صلح نشان داده و اکنون مسئولیت بر دوش دولت ترکیه است.»
با این حال، کامران متین، استاد روابط بین‌الملل با نگاهی محتاطانه‌تر، این اقدام را یک‌جانبه خواند و هشدار داد: «تاکنون هیچ اعلام موضع رسمی از سوی دولت ترکیه درباره نقش و گام‌های مشخص خود نشنیده‌ایم. این روند حتی می‌تواند برگشت‌پذیر باشد، اگر دولت ترکیه نقش خود را ایفا نکند.»
چالش‌های پیش‌رو؛ نبود تضمین‌های قانونی و سیاسی
کارشناسان متفق‌القول‌اند که موفقیت این فرآیند به اقدامات عملی دولت ترکیه بستگی دارد. محمد تانری‌وردی تأکید کرد: «ترکیه در یک بزنگاه تاریخی مهم قرار دارد. این فرصت تاریخی نیازمند شجاعت برای صلح است.» او خواستار اصلاح قانون اساسی ترکیه برای به‌رسمیت‌شناختن قانونی کردها، زبان کردی به‌عنوان زبان رسمی در مناطق کُردزبان، و تضمین فعالیت احزاب دموکراتیک کرد شد.
او همچنین بر ضرورت میانجی‌گری بین‌المللی تأکید کرد و گفت: «مذاکره صرف با پ‌ک‌ک یا اوجالان بدون حضور میانجی‌های بین‌المللی و تضمین‌های لازم کافی نیست. تلاش‌های گذشته به دلیل نبود این تضمین‌ها ناکام ماند.»
بیشتر بخوانید:اوجالان خواستار کنار گذاشتن سلاح و انحلال پ‌ک‌ک شد
فاطمه کریمی نیز نگرانی‌هایی درباره رویکرد دولت ترکیه مطرح کرد: «تجربه تاریخی نشان داده که رژیم‌های اقتدارگرا اغلب به خودنمایی سیاسی و سرکوب متوسل می‌شوند. دولت ترکیه باید از بازافروختن چرخه خشونت پرهیز کند و دیپلماسی را در اولویت قرار دهد.» او افزود که موفقیت این فرآیند می‌تواند نه‌تنها مسئله کردها را حل کند، بلکه جایگاه ترکیه را در منطقه و جهان تقویت کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، قرار است روز شنبه سخنرانی "تاریخی" خود را درباره این موضوع ایراد کند. عمر چلیک، سخنگوی حزب عدالت و توسعه (آک‌پارتی)، نیز اظهار داشت که فرآیند صلح نباید طولانی شود تا از "سوءاستفاده و تحریک" جلوگیری شود.
با این حال، فقدان اقدامات مشخص از سوی دولت ترکیه از جمله اصلاحات قانونی یا عفو زندانیان سیاسی نگرانی‌هایی را برانگیخته است. کامران متین این نگرانی را مطرح می‌کند که "دولت ترکیه کماکان از گفتمان ریشه‌کن کردن تروریسم استفاده می‌کند، که با روند صلح سازگار نیست. پایداری این فرآیند به اقدامات عملی آنکارا بستگی دارد".
انتظارات و نگرانی‌ها؛ نیاز به گام‌های ملموس
یکی از نگرانی‌های اصلی نبود تضمین‌های حقوقی برای تداوم این فرآیند است. تانری‌وردی خواستار عفو عمومی برای "٨٠ تا ٩٠ هزار زندانی سیاسی"، بازگشت شهرداران کرد منتخب که به‌طور غیرقانونی برکنار شده‌اند و ایجاد فضایی برای فعالیت احزاب کرد شد. او گفت: «دموکراسی با محرومیت رشد نمی‌کند، بلکه با به‌رسمیت‌شناختن شکوفا می‌شود.»
عمر اوجالان نیز انتظارات کردها را چنین بیان کرد: «دولت باید حقوق کُردها، زبان و فرهنگ کردی، و مطالبات سیاسی و فرهنگی آن‌ها را به‌رسمیت بشناسد. بارها از برادری و دوستی با کردها سخن گفته شده، اما این نباید در حد حرف باقی بماند.» او این هشدار را مطرح می‌کند که "گام‌های کوچک دولت ترکیه" کافی نیست و تداوم سیاست‌های انکار می‌تواند به تعمیق بحران منجر شود.
کریمی نیز بر اهمیت دیالوگ‌های فراگیر تأکید کرد و گفت: «جهان نظاره‌گر تصمیمات ترکیه است. حرکت در مسیر گفت‌وگو، احترام به حقوق همه طرف‌ها، و تعهد به اصول دموکراتیک می‌تواند الگویی برای حل مناقشات مشابه در منطقه باشد.»
تأثیر حل مسئلە کرد در ترکیه بر منطقه و کُردهای ایران
به گفتە بسیاری از کارشناسان حل مسئلە کرد در ترکیه، به عنوان یکی از بزرگترین مناقشات منطقه، نه‌تنها برای این کشور پر اهمیت است، بلکه می‌تواند بر کل خاورمیانه و حتی بر وضعیت کردهای ایران تاثیر گذار باشد. عمر اوجالان تأکید کرد: «حل مسئله کردها در باکور (کردستان ترکیه) تأثیر عمیقی بر همه کردها خواهد گذاشت. باکور بزرگترین بخش کُردستان است و دست‌کم ۲۳ میلیون کرد در ترکیه زندگی می‌کنند. اگر ترکیه گام‌های مثبتی بردارد، ایران نیز مجبور به تغییر خواهد شد.»
بیشتر بخوانید: حزب حیات آزاد کردستان انحلال و خلع سلاح خود را رد کرد
او به جنبش "زن، زندگی، آزادی" اشاره کرد و افزود: «زن، زندگی، آزادی در دیاربکر متولد شد و از سقز به سراسر ایران گسترانیده شد، این نشان می‌دهد کە آنچه در دیاربکر رخ می‌دهد، بر کردهای ایران بی‌تأثیر نخواهد بود. کردها و تمامی اجزای جامعه ایران نیز خواستار آزادی و دموکراسی‌اند.»
کامران متین در این‌باره می‌گوید: «طبیعتاً حزب کارگران کُردستان، به‌عنوان یک حزب بسیار عمده منطقه‌ای که در هر چهار بخش کُردستان نفوذ دارد و تشکیلات‌های همسو با آرای سیاسی این حزب وجود دارند، بر این روند تأثیر خواهد گذاشت. اما در عین حال، مسئله کرد در هر بخش از کردستان ویژگی‌های خاص خود را دارد و الزاماً این اقدام حزب کارگران کردستان در جاهای دیگر کپی‌برداری نمی‌شود یا انجام نمی‌گیرد. این سیاست کردی بسته به شرایط هر بخش از کردستان پیش خواهد رفت».
کامران متین در عین حال معتقد است که شرایط ایران با ترکیه متفاوت است: «دموکراسی نیم‌بند ترکیه امکان سیاست دموکراتیک را فراهم کرده، اما در ایران چنین فضایی وجود ندارد.» او توضیح داد که حزب حیات آزاد کردستان (پژاک)، با وجود پیروی از فلسفه اوجالان، اعلام کرده که سلاح را زمین نخواهد گذاشت و در آتش‌بس غیررسمی با ایران باقی خواهد ماند، مگر در صورت حملات مستقیم.
متین افزود: «پژاک از سال ۲۰۱۱ در آتش‌بس غیررسمی با ایران است و بعید است این استراتژی در کوتاه‌مدت تغییر کند. اما تحولات ترکیه می‌تواند ایران را به تشدید سرکوب یا انعطاف محدود وادارد.»
تانری‌وردی نیز بر تأثیر منطقه‌ای این رویداد تأکید کرد: «کردها در هر چهار کشور ترکیه، ایران، عراق و سوریه حق دارند در امنیت، کرامت، و مشارکت و همزیستی مسالمت‌آمیز زندگی کنند. حل مسئله کردها در ترکیه می‌تواند الگویی برای منطقه باشد.» کریمی نیز معتقد است که موفقیت این فرآیند می‌تواند "آینده‌ای روشن‌تر" برای نسل‌های آتی در خاورمیانه رقم بزند.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
خلع سلاح نمادین و داوطلبانه پ‌ک‌ک، اگرچه از سوی بسیاری گامی جسورانه تلقی شدە و مورد استقبال بین‌المللی قرار گرفتە است، اما از نظر بسیاری از کارشناسان شکننده باقی می‌ماند. موفقیت آن به اقدامات عملی دولت ترکیه از جمله اصلاح قانون اساسی، به‌رسمیت‌شناختن موجودیت و حقوق کُردها و ایجاد فضایی برای گفت‌وگوی سیاسی بستگی دارد. نباید فراموش کرد کە بر ا‌ساس قانون اساسی فعلی ترکیه، تمامی شهروندان این کشور "ترک" تلقی می‌شوند. متین در این‌باره تأکید کرد: «این روند تاکنون یک‌جانبه بوده و پ‌ک‌ک حسن نیت خود را نشان داده، اما بدون پاسخ متقابل ترکیه، خطر بازگشت به چرخه خشونت وجود دارد.»
حتی با در نظر گرفتن تمامی تفاوت‌ها، در صورت به نتیجه رسیدن، این پروسه می‌تواند برای کُردهای ایران الهام‌بخش باشد. اما تفاوت‌های بنیادین سیاسی و ساختاری میان ایران و ترکیه، امکان تکرار چنین تحولی را در کوتاه‌مدت کم‌رنگ می‌کند. با این حال تحولات ترکیه ممکن است انگیزه‌ای برای تغییرات گسترده‌تر در منطقه ایجاد کند، به‌ویژه در حالی که بحث‌ها درباره "خاورمیانه نوین" در جریان است. اکنون توجه جهانیان به سخنرانی پیش روی رجب طیب اردوغان و گام‌های بعدی آنکارا معطوف شده است. پرسش این است که آیا ترکیه و طرف‌های درگیر از این فرصت بی‌سابقه برای دستیابی به صلح پایدار استفاده خواهند کرد، یا منطقه بار دیگر در چرخه درگیری گرفتار خواهد شد.