حضور و موفقیت‌های سینمای ایران در برلیناله از دریچه دوربین

"شقایق‌های سوزان"، ساخته هوشنگ شفتی که ۱۹۶۳ در جشنواره برلین به نمایش درآمد، اولین فیلمی‌ست که موفق به کسب جایزه در برلیناله شد. این فیلم جایزه ویژه خرس نقره‌ای را برای ارزشمندترین فیلم کوتاه، که از جوایز فرعی است، کسب کرد. بزرگ‌ترین موفقیت تا حال نصیب فیلم "جدایی نادر از سیمین" شده که سال ۲۰۱۱ نه تنها خرس طلایی برلیناله را شکار کرد، بلکه گروه بازیگران مرد و زن آن نیز دو خرس نقره‌ای دریافت کردند.

اولین موفقیت بزرگ برای سینمای ایران در جشنواره برلین را سهراب شهید ثالث به ارمغان آورد. او در سال ۱۹۷۴ جایزه خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی (از جوایز اصلی برلیناله) را برای فیلم "طبیعت بی‌جان" دریافت کرد. شهید ثالث که از آغازگران موج نوی سینمای ایران است، بعدها در آلمان به فعالیت‌های سینمایی خود ادامه داد و با ساخته‌های خود از جمله "یک اتفاق ساده" و "در غربت" نیز حضوری موفق در برلیناله را تجربه کرد.

"طبیعت بی‌جان" که سهراب شهید ثالث در کنار کارگردانی، نوشتن فیلمنامه‌ی آن را نیز برعهده داشت، در سال ۱۳۵۳ ساخته شد. این فیلم زندگی سوزنبان پیری را به تصویر می‌کشد که با همسرش در منطقه‌ای دورافتاده زندگی می‌کند. می‌توان گفت که شهید ثالث شهرت و اعتبار جهانی خود را تا حد زیادی با جشنواره برلین پیش برد. تصویر: صحنه‌ای از "طبیعت بی‌جان" با بازیگری زادوار بنیادی و زهرا یزدانی، نقش‌آفرینان اصلی این فیلم.

داریوش مهرجویی که از سینماگران پرسابقه ایران شناخته می‌شود، مجموعا با چهار اثر در جشنواره فیلم برلین حضور یافت. در دوران پیش از انقلاب فیلم‌های "گاو"، "پستچی" و "دایره مینا" از او در برلیناله به نمایش درآمد. آخرین بار در سال ۱۹۹۹ بود که ساخته‌ای از او (فیلم بانو) در چارچوب جشنواره فیلم برلین اکران شد.

از آغاز فعالیت جشنواره برلین بیش از چهار دهه گذشت تا برای نخستین بار یکی از فیلمسازان زن سینمای ایران در برلیناله حضور یافت. در سال ۱۹۹۳ فیلم "نرگس"، ساخته‌ی رخشان بنی‌اعتماد در بخش "فورم" برلیناله به نمایش درآمد.

جعفر پناهی که در سال ۱۹۹۶ با "بادکنک سفید" در برلیناله حضور داشت، ده سال بعد در پنجاه و ششمین دوره از برلیناله (۲۰۰۶) توانست با فیلم "آفساید" رأی هیات داوران اصلی را کسب کند و دومین خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی را برای سینمای ایران به ارمغان آورد.

آفساید به مسئله ممنوعیت حضور زنان در ورزشگاه‌ها و به خصوص تماشای مسابقات فوتبال می‌پردازد. این فیلم، داستان دخترانی است که برای تماشای مسابقه فوتبال، ناگزیر می‌شوند لباس پسرانه بپوشند. این دختران سرکش و مغرور به مخاطره‌ای بزرگ دست می‌زنند تا تنها بتوانند مسابقه فوتبال تماشا کنند. فیلم آفساید با لحنی طنزآلود و بیانی گرم و صمیمی از محرومیت زن ایرانی از بدیهی‌ترین حقوق و آزادی‌های فردی سخن می‌گوید.

جعفر پناهی با هشت فیلم که البته نمایش شماری از فیلم‌های او در چارچوب برنامه بزرگداشت وی در برلیناله ۲۰۱۱ صورت گرفت، بیش‌ترین حضورها را در برلین داشته است. سهراب شهید ثالث (۶ فیلم)، داریوش مهرجویی و محمدعلی طالبی (هر یک ۴ فیلم) و هژیر داریوش (با ۳ فیلم) از فیلمسازان پرحضور در برلیناله محسوب می‌شوند.

در سال ۲۰۰۸ حضور سینما و سینماگران ایرانی در برلیناله پررنگ بود. "آواز گنجشک‌ها"، ساخته‌ی مجید مجیدی از جمله فیلم‌های شرکت‌کننده در آن دوره از جشنواره سینمایی برلین بود که در بخش مسابقه حضور یافت. تصویر: مجید مجیدی (راست) در کنار رضا ناجی، بازیگر نقش اول مرد در فیلم "آواز گنجشک‌ها" در برلین.

"آواز گنجشک‌ها" به داستان مردی ساده و میانسال به نام کریم (با بازیگری رضا ناجی) می‌پردازد که در مجتمع پرورش شترمرغ در اطراف تهران کار می‌کند و با شترمرغ‌ها ارتباط روانی و عاطفی برقرار کرده است. در پی فرار یکی از شترمرغ‌ها از مزرعه، کریم اخراج می‌شود و برای امرار معاش ناگزیر به آغاز زندگی‌ تازه‌ای در شهر می‌شود. تصویر: صحنه‌ای از فیلم "آواز گنجشک‌ها".

"آواز گنجشک‌ها" اگر چه از کسب خرس طلایی در بخش رقابتی محروم ماند، اما رضا ناجی به خاطر نقش‌آفرینی در این فیلم، جایزه خرس نقره‌ای را برای بهترین بازیگر مرد دریافت کرد.

فیلم "سه زن" با بازیگری نیکی کریمی (تصویر) و پگاه آهنگرانی، از جمله فیلم‌های ایرانی شرکت‌کننده در جشنواره فیلم برلین در سال ۲۰۰۸ بود. این فیلم که منیژه حکمت آن را کارگردانی کرده در بخش "پانوراما" به نمایش درآمد.

از جمله برندگان جوایز فرعی جشنواره فیلم برلین آیت نجفی بود که با مستند "فوتبال سربسته" (Football under cover) به دریافت جایزه "تدی" نائل آمد. داستان این فیلم که توسط نجفی و دیوید آسمان ساخته شده، مسابقه فوتبال میان تیم زنان برلین و تیم ملی فوتبال زنان ایران را به تصویر می‌کشد.

از دیگر شرکت‌کنندگان ایرانی در برلیناله ۲۰۰۸ حنا مخملمباف بود که با فیلم "بودا از شرم فروریخت" موفق به دریافت جایزه‌ی خرس بلورین در بخش کودکان و نوجوانان شد. این جایزه از ۲۳ سال پیش، هر ساله به یک فیلم که در خدمت صلح جهانی باشد، اهدا می‌شود.

در سال ۲۰۰۹ فیلم "درباره الی" ساخته‌ی اصغر فرهادی با استقبال فراوانی در برلیناله روبرو گشت. فرهادی برای این فیلم موفق به کسب جایزه خرس نقره‌ای برای بهترین کارگردانی شد. نمایی از فیلم "درباره الی" با بازیگری گلشیفته فراهانی و ترانه علیدوستی.

سال ۲۰۱۱ بدون شک از دور‌ه‌های پررنگ حضور سینما و سینماگران ایرانی در برلیناله بود. شرکت "جدایی نادر از سیمین"، ساخته‌ی موفق اصغر فرهادی در بخش مسابقه و همچنین اختصاص یافتن بخشی ویژه به آثار جعفر پناهی از جمله رویدادهای مهم آن دوره بود. نیامدن جعفر پناهی، یکی از اعضای هیات داوران آن دوره، به علت محکومیت و حبس اعتراضات گسترده‌ای به دنبال داشت و پوسترهای بزرگی در این رابطه در برلین دیده ‌شد.

جعفر پناهی پیشتر در حکمی از سوی دادگاه به اتهام "اجتماع و تبانی و تبلیغ علیه نظام جمهوری اسلامی" به ۶ سال حبس تعزیری، ۲۰ سال محرومیت از فیلم‌سازی، ۲۰ سال محرومیت از فیلم‌نامه‌نویسی، ۲۰ سال محرومیت از سفر به خارج از ایران و ۲۰ سال ممنوعیت از هر نوع مصاحبه با رسانه‌ها و مطبوعات داخلی و خارجی محکوم شده بود. جشنواره‌ ۲۰۱۱ با صندلی خالی جعفر پناهی بر روی سن آغاز به کار کرد.

سال ۲۰۱۱، سال موفقیت سینمای ایران بود. "جدایی نادر از سیمین"، ساخته‌ی اصغر فرهادی که با استقبال همزمان و گسترده‌ی منتقدان و علاقمندان روبرو شده بود، سرانجام خرس‌های طلایی و نقره‌ای را از آن خود کرد. هیئت شش نفره داوران بین‌المللی به ریاست ایزابلا روسلینی، و در غیبت جعفر پناهی، خرس طلایی شصت ویکمین دوره برلیناله را به فیلم "جدایی نادر از سیمین" اعطا کرد.

"جدایی نادر از سیمین" نه تنها جایزه خرس طلایی برای بهترین فیلم بلکه جوایز خرس نقره‌ای جشنواره برلیناله برای تمامی بازیگران مرد و زن نیز را از آن خود کرد. گروه بازیگران مرد را پیمان معادی، شهاب حسینی، بابک کریمی و علی‌اصغر شهبازی تشکیل می‌دادند که شهاب حسینی در مراسم پایانی شرکت نداشت. خرس نقره‌ای برای بهترین بازیگر زن به تمامی بازیگران، یعنی ساره بیات، لیلا حاتمی و سارینا فرهادی، اعطا شد.

اصغر فرهادی در مراسم اختتامیه با سپاس از مردم صبور ایران و با یادی از دوست خود جعفر پناهی خرس طلایی را دریافت کرد. وی گفت، باور نمی‌کرد که بار دیگر بر روی صحنه برلیناله بیاید، زیرا پیشتر بازیگران زن و مرد این فیلم خرس‌های نقره‌ای را شکار کرده بودند.

‌اصغر فرهادی پس از موفقیت‌های سال‌های پیش به عنوان یکی از اعضای هیات داوران برلیناله ۲۰۱۲ برگزیده شد. سرپرستی هیات داوران را مایک لی، کارگردان و نمایشنامه‌نویس بریتانیایی برعهده داشت. بوعالم صنصال، نویسنده الجزایری، باربارا زوکووا، بازیگر آلمانی؛ شارلوت گینزبورگ، بازیگر و خواننده از فرانسه؛ جیک جیلنهال، بازیگر آمریکایی؛ فرانسوا اوزو، کارگردان فرانسوی و آنتون کوربین عکاس هلندی از دیگر اعضا بودند.

هیئت داوران بخش رقابتی جشنواره فیلم برلین در سال ۲۰۱۳ هفت نفر بودند که در رأس آنان ونگ کار وای، کارگردان صاحب‌نام چینی قرار داشت. شیرین نشاط، هنرمند و فیلمساز ایرانی نیز یکی از چهار زنی بود که در آن دوره در جمع این هیئت حضور داشت. شیرین نشاط در عرصه‌ای گسترده کار می‌کند و در تمام کارهای این هنرمند دو شناسه برجستگی دارد: یکی پیشینه‌ی سنتی و دیگر نگاه بدیع و مدرنی که به همه چیز تازگی می‌دهد.

در سال ۲۰۱۳ فیلم "پرده"، ساخته جعفر پناهی و کامبوزیا پرتوی، خرس نقره‌ای برای بهترین فیلم‌نامه را کسب کرد. پناهی مانند دوره‌های گذشته جشنواره‌ی برلین این بار نیز شانس آمدن به پایتخت آلمان و حضور در برلیناله را نیافت. صحنه‌ای از فیلم "پرده".

کامبوزیا پرتوی در نشست خبری در چارچوب برلیناله گفته بود که فیلم "پرده" ناشی از شرایط روحی کنونی پناهی است. عدم امنیت، نومیدی، ترس، مرگ، خود‌کشی و آزادی اندیشه، اید‌ه‌هایی هستند که در این فیلم به آنها اشاره می‌شود. تصویر: پرتوی هنگام دریافت خرس نقره‌ای برلیناله.

در میان ۸ عضو هیئت داوران ۶۴ـ مین دوره‌ی جشنواره‌ی فیلم برلین (۶ تا ۱۶ فوریه ۲۰۱۴)، میترا فراهانی،‌ سینماگر ایرانی ساکن فرانسه نیز شرکت داشت. رئیس هیات داوران ۲۰۱۴ را جیمز شیمس، تولیدکننده فیلم‌های آنگ لی، کارگردان به‌نام تایوانی ‌عهده‌دار بود. فراهانی تا کنون چندین مستند موفق، از جمله "زهره و منوچهر" درباره‌ی روابط جنسی جوانان در ایران و "فی‌فی از خوشحالی زوزه می‌کشد" را ساخته است.

"عصبانی نیستم" به کارگردانی رضا درمیشیان تنها محصول سینمایی از ایران بود که در برلیناله ۲۰۱۴ به نمایش درآمد. این فیلم در بخش پانوراما اکران شد، اما جایزه‌ای دریافت نکرد. "عصبانی نیستم" به‌رغم وجود محدودیت‌ها و موانع در ساخت آن، انتقادی جسورانه از مسائل و مشکلات ایران امروز، به‌ویژه استیصال نسل جوان است.

البته شماری از سینماگران ایرانی یا ایرانی‌تبار که ساخته‌های آنان محصول کشورهای دیگر بود، در برلیناله ۲۰۱۴ حضور داشتند، از جمله مهران تمدن، فیلمساز مقیم فرانسه که با مستند "ایرانی" به برلیناله آمده بود. او برای تهیه این اثر چهار روحانی «حوزه علمیه» را به خانه‌ای ییلاقی مهمان می‌کند ‌تا در کنار آنان دو روز بگذراند و از طریق گفت‌وگو با آنان شرایط و امکان همزیستی گرایش‌های گوناگون را در عمل تجربه کند.

"ماکوندو" نخستین فیلم سینمایی سودابه مرتضایی، فیلمساز ایرانی مقیم اتریش نیز در بخش رقابتی برلیناله ۲۰۱۴ حضور داشت. این فیلم روایتی ساده از زندگی روزمره یک خانواده چچن است که در آرامش و سکون در حاشیه وین زندگی می‌کند. هدف مرتضایی از ساختن این اثر نه طرح تفصیلی مسائل پناهندگی یا بررسی وضعیت خارجیان، بلکه به تصویر کشیدن زندگی یک خانواده پناهنده در قالب فیلمی کوچک و ساده بوده است.

در شصت و پنجمین دوره از جشنواره فیلم برلین که در سال ۲۰۱۵ برگزار شد، جعفر پناهی موفقیتی دیگر را جشن گرفت و با فیلم "تاکسی" خرس طلایی برلیناله را شکار کرد. پناهی (راست در تصویر) در این فیلم با هویت واقعی خود تاکسی می‌راند. مسافران مختلفی سوار تاکسی او می‌شوند و دوربین‌هایی که در تاکسی تعبیه شده‌اند دیالوگ‌ها و رفتار مسافران را ضبط می‌کنند. فیلم شباهت زیادی به فیلم‌های مستند دارد.

فیلم "تاکسی" در برلیناله ۲۰۱۵ بسیاری‌را غافلگیر کرد. هیئت داوران این جشواره "تاکسی" را به اتفاق آرا برجسته‌ترین اثر در بخش رقابتی برلیناله ارزیابی کرد. محدودیت‌های ساختن فیلم و ممنوع‌الخروج بودن جعفر پناهی عطش منتقدان و فیلم‌دوستان برای تماشای "تاکسی" را دوچندان کرده بود. پناهی مانند سال‌های گذشته نتوانست در برلیناله حضور یابد و به همین دلیل خواهرزاده‌اش خرس طلایی را با چشمان گریان دریافت کرد.

در برلیناله ۲۰۱۶ که در روزهای ۱۱ تا ۲۱ فوریه برگزار شد، سینمای ایران نیز در بخش‌های گوناگون از جمله در بخش رقابتی بر سر خرس طلایی (جایزه اصلی جشنواره برلین) و در بخش "نسل نو" حضور داشت. "اژدها وارد می‌شود"، ساخته مانی حقیقی، "لانتوری" (تصویر)، اثر رضا درمیشیان، "رویاهای دم صبح"، ساخته مهرداد اسکویی و "والدراما" به کارگردانی عباس امینی نمایندگان سینمای ایران در جشنواره برلین در ۶۶مین دوره بودند.

در شصت و هفتمین دوره از جشنواره فیلم برلین در سال ۲۰۱۷ تنها یک فیلم از ایران حضور داشت: "تمارض"، ساخته‌ی عبد آبست. این فیلم‌ساز در "تمارض" کوشیده است که با تقلیل‌گرایی در فرم و مضمون از زاویه‌ای جدید به مناسبات انسانی بنگرد. این فیلم در بخش فوروم برلیناله به نمایش درآمد.

در ۶۸مین دوره‌ برلیناله که در فوریه ۲۰۱۸ برگزار شد، چهار فیلم از ایران شرکت کردند، از جمله "خوک"، ساخته‌ مانی حقیقی که در بخش رقابتی حضور داشت. دیگر آثار سینمای ایران که در برلیناله ۲۰۱۸ به نمایش درآمدند، عبارت بودند از "هجوم"، ساخته شهرام مکری در بخش چشم‌انداز و فیلم‌های "درساژ"، ساخته‌ پویا بادکوبه و "هندی و هرمز"، ساخته‌ی عباس امینی در بخش نسل نو. تصویر: حسن معجونی در نمایی از فیلم "خوک".

سینمای ایران در برلیناله ۲۰۱۹ حضور نسبتا کمرنگی داشت. ایران با دو فیلم بلند، یکی داستانی (فیلم نشت) و دیگری مستند (دلبند)، و دو فیلم کوتاه (فیلم‌های مگ‌رالن و تتو) در بخش‌های جانبی حضور داشت. تصویر: نمایی از فیلم "نشت" به کارگردانی سوزان ایروانیان.

در سال ۲۰۲۰ سینمای ایران بار دیگر موفقیتی بزرگ را در جشنواره برلین جشن گرفت. فیلم "شیطان وجود ندارد"، اثر محمد رسول‌اف، خرس طلایی برلیناله را از آن خود کرد، اما خود او به عنوان صاحب اثر به علت ممنوع‌الخروج بودن در برلیناله حاضر نبود. باران رسول‌اف (تصویر)، بازیگر فیلم و دختر محمد رسول‌اف، هنگام دریافت جایزه از احساس توامان شادمانی و اندوه خود گفت.

فیلم "شیطان وجود ندارد" با روایت چهار قصه مستقل، مسئولیت مدنی شهروندان را در پرتو یکی از بنیادی‌ترین معضلات جوامع خودکامه کاویده است، این‌که انسان تا چه حد می‌تواند آگاهانه تصمیم بگیرد و تا کجا باید پیامدهای ناگوار تصمیم خود را متحمل شود.

سینمای ایران در هفتاد و یکمین دوره برلیناله دو نماینده داشت؛ فیلم "قصیده گاو سفید" به کارگردانی بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم که جایزه‌ای نگرفت و محمد رسول‌اف (تصویر) که در برلیناله ۲۰۲۱ یکی از شش داور جشنواره بود. او یک سال پیش از آن با فیلم "شیطان وجود ندارد" برنده خرس طلایی برلیناله شده بود.

مستند "جمعه می‌بینمت" ساخته میترا فراهانی (تصویر) به عنوان محصول مشترک فرانسه، سوئیس، ایران و لبنان جایزه ویژه هیات داوران در بخش رویارویی را به خود اختصاص داد. فیلم کوتاه "گوزن" از ایران جایزه ویژه بهترین فیلم کوتاه را از سوی هیات داوران بین‌المللی در بخش نسل (Generation kplus) کسب کرد. این جایزه ۲۵۰۰ یورویی به دلیل "کار دوربین بسیار تأثیرگذار و شاعرانه و نیز هنرپیشگی اصیل" به این فیلم اعطا شد.

سپیده فارسی، مهران تمدن، میلاد عالمی و نگین احمدی از جمله سینماگران ایرانی حاضر در برلیناله ۲۰۲۳ بودند. فیلمی درباره هنر ممنوعه‌ رقص در ایران با عنوان "من خود، من هم می‌رقصم" جایزه خرس بلورین برلیناله در آن دوره را در بخش ۱۴ پلاس به دست آورد. این فیلم اثر محمد ولی‌زادگان بود که به دلیل مشکلات دریافت ویزا، در مراسم اهدای جایزه‌اش در برلین حضور نداشت. نمایی از "من خود، مهم هم می‌رقصم".

"هفت زمستان در تهران" به کارگردانی استفی نیدرزول از فیلم‌های مرتبط به ایران بود که در آن دوره به نمایش درآمد. این فیلم درباره ریحانه جباری است که در سن ۱۹ سالگی به اتهام قتل اعدام شد. پوستر فیلم "هفت زمستان در تهران".

در برلیناله ۲۰۲۳ بار دیگر چهره‌ای ایرانی در جمع داوران بخش رقابتی حضور داشت: گلشیفته فراهانی. او سال‌هاست در خارج از کشور زندگی و فعالیت می‌کند و برای نخستین بار در هیأت داوران برلیناله حضور پیدا کرد. تصویر: گلشیفته فراهانی بر فرش قرمز جشنوار فیلم برلین در فوریه سال ۲۰۲۳.

فیلم سینمایی "کیک محبوب من"، ساخته بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم در۷۴امین دوره جشنواره فیلم برلین جایزه ویژه هیأت داوران جماعت کلسیایی (The Ecumenical Jury) و جایزه فیپرشی را به دست آورد. بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم، سازندگان "کیک محبوب من" از اینکه نتوانستند به علت ممنوع‌الخروجی از ایران در برلیناله حضور یابند، ابراز تأسف کردند. لیلی فرهادپور و اسماعیل محرابی، بازیگران اصلی "کیک محبوب من".