از "امت اسلامی" تا "ملیت ایرانی"؛ خامنه‌ای به دنبال چیست؟
۱۴۰۴ مرداد ۱۰, جمعه
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در مستندی که اخیرا از او در رسانه‌های داخلی منتشر شده، بر "فرهنگ و هویت ملی" و مفاهیمی همچون "زبان فارسی"، "شاهنامه فردوسی" و حتی "لباس ملی" تاکید کرده است.
او با بیان اینکه "زبان فارسی کاملا مظلوم واقع می‌شود" در این مستند می‌گوید: «در شاهنامه فردوسی ده‌ها داستان وجود دارد که متاسفانه به آن پرداخته نمی‌شود.»
خامنه‌ای همچنین می‌پرسد: «چرا ما نباید در مجامع بین‌المللی لباس ملی داشته باشیم؟ ما ایرانی هستیم و باید لباس خودمان را بپوشیم و از دیگران تقلید نکنیم.»
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
این اظهارات در شرایطی مطرح می‌شود که از نظر تحلیل‌گران، علی خامنه‌ای نشانه‌هایی از یک "چرخش گفتمانی" نشان داده است. از نگاه آنان، تاکید تازه بر میراث فرهنگی پیش از اسلام می‌تواند بخشی از "تلاشی گسترده‌تر برای بازسازی مشروعیت در پی بحران‌های داخلی و فشارهای بین‌المللی" باشد.
بر اساس تحقیقات موجود، گرایش جمهوری اسلامی به افزودن عناصر ملی یا ناسیونالیستی به گفتمان "امت اسلامی" پدیده تازه‌ای نیست.
سعید شفیعی، پژوهشگر علوم سیاسی، در تحلیل خود که بخشی از تز دوره دکتری او با عنوان "سلطه اتنیکی در ایران" است به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «گرایش جمهوری اسلامی به افزودن گرایش ملی یا ناسیونالیستی در گفتمان امت اسلامی امر جدیدی نیست و با "برای ایران بخوان" آغاز نشده است.»
شفیعی ادامه می‌دهد: «این گرایش مشخصا از بعد از جنگ ۸ ساله آغاز شد. در سال ۱۹۹۰ [اکبر] هاشمی رفسنجانی کنگره دولتی فردوسی را با هزینه زیادی برگزار کرد. از این دوره به بعد عنصر ملی به گفتمان امت اضافه می‌شود که من آن را گرایشی رسمی و آشکار برای برجسته‌کردن "ناسیونالیسم شیعی" می‌دانم. این گرایش از دولت [رفسنجانی] آغاز شد و در دوره اصلاحات و احمدی‌نژاد روند صعودی به خود گرفت و در دوره [حسن] روحانی نیز ادامه یافت.»
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
او اضافه می‌کند که این روند "با چراغ سبز علی خامنه‌ای قادر به پیشرفت بوده" است. برای مثال علیرضا تنگسیری، جانشین پیشین فرمانده نیروی دریایی سپاه گفت که علی خامنه‌ای تاکید ویژه بر استفاده از نام "خلیج فارس" دارد و همچنین تاکید کرد که نام جزیره‌های خلیج فارس که به عربی است باید به فارسی تغییر داده شود.
سعید شفیعی یادآور می‌شود: «اگر بخواهیم از گرایش علی خامنه‌ای صحبت کنیم او بطور مشخص و از نظر من، به شکل استراتژیک پس از خروج آمریکا از برجام طی یک سخنرانی برای بسیجی‌ها در استادیوم آزادی گفت : "جان کلام من در صحبت امروز عبارت است از، اوّل عظمت ایران." در این سخنرانی او ۳۹ بار کلمه ایران و ۲۲ بار کلمه اسلام را بکار برد.»
او همچنین به سخنان خامنه‌ای پس از کشته‌شدن قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین نیروی قدس سپاه اشاره می‌کند که در آن "۱۱ بار نام ایران و ۹ بار نام اسلام" تکرار شد.
به گفته شفیعی، گرایش به برجسته‌کردن عنصر ملی دست‌کم از سال ۲۰۱۸ شدت گرفته است و در جریان حمله اسرائيل به ایران نیز" خامنه‌ای "در همین روندی که از قبل پیش گرفته بود حرکت کرده است."
بیشتر بخوانید:ابراز نگرانی روسیه درباره حمله مجدد به تأسیسات هسته‌ای ایران
تغییر گفتمان یا تاکتیک سیاسی؟
حسین قاضیان، جامعه‌شناس و پژوهشگر سیاسی ایرانی مقیم آمریکا گفتمان را "فراتر از گفته‌ها" می‌داند و تأکید می‌کند که تغییر الفاظ را "نباید تغییر گفتمان" به حساب آورد.
قاضیان به دویچه وله فارسی می‌گوید: «ما فعلا با اضافه شدن تعبیراتی از قبیل "ایران" و "ملی" به گفتمان مرسوم روبرو هستیم، نه حتی جایگزینی تعبیرات قبلی با این تعبیرات جدید. پس این تغییر را تا اطلاع ثانوی باید فقط نوعی استفاده سیاسی از فرصت اجتماعی جدید پس از حمله اسرائیل قلمداد کرد نه تغییر گفتمان یا تغییر ایده‌های پشت یک گفتمان.»
مهرداد درویش‌پور، جامعه‌شناس، نیز در گفت‌وگو با دویچه‌وله فارسی تاکید می‌کند که رهبران جمهوری اسلامی برای حفظ قدرت "مصلحت‌گرایانه" عمل می‌کنند: «همان‌طور که بارها پیش از این گفته‌ام رهبران نظام به رغم ایدئولوژی اسلامی، برای حفظ قدرت به شدت مصلحت‌گرایند.»
درویش‌پور به عنوان نمونه جنگ ایران و عراق را یادآور می‌شود: «نظام ولو موقت به تبلیغات ناسیونالیستی پرداخت. اکنون نیز با حمله نظامی اسرائیل و خطر تکرار آن و نیاز حکومت به برانگیختن احساسات ناسیونالیستی مردم، تاکید بر ایرانیت، به جای اسلام، برای خروج از انزوا و کاستن از شکاف بین ملت و نظام افزایش یافته است.»
او می‌افزاید: «ما پیش از این نیز شاهد چرخشی معنادار از گفتمان مذهبی صرف به سوی بازتعریف یک "ایران‌گرایی اسلامی‌شده" بوده‌ایم. این رویکرد، در تناقض با زبان حاکم در دهه‌های پیشین گویای "تحولی" در دستگاه تبلیغاتی نظام است.»
برخی ناظران می‌گویند که حکومت ایران "در حال بازسازی تصویر خود به‌عنوان کشوری با تمدنی غنی" است، در حالی که همچنان سیاست‌های امنیتی و مذهبی خود را حفظ کرده است.
در شبکه‌های اجتماعی نیز سخنان خامنه‌ای درباره زبان فارسی، شاهنامه و لباس ملی بحث‌برانگیز شده است. گروه‌های نزدیک به حکومت آن را فرصتی برای "احیای فرهنگ ایرانی" دانسته‌اند، اما مخالفان جمهوری اسلامی نیز آن را عمدتا "ابزار جدید حکومت برای کنترل فرهنگی" توصیف کرده‌اند.
تغییر لحن علی خامنه‌ای و تاکید تازه بر "ایرانیت" به تعبیر کارشناسان، نه لزوما "تغییر ایدئولوژیک"، بلکه بیشتر "تاکتیکی سیاسی" برای بازتعریف مشروعیت و بسیج احساسات ملی در دوران بحران است.
به گفته مهرداد درویش‌پور: «خامنه‌ای تلاش می‌کند با تاکید بر "ایران قوی"، "تمدن ایرانی-اسلامی"، و "احترام به میراث ملی"، شکاف مردم و حکومت را در سطح زبانی ترمیم کند.»
اما همان‌طور که حسین قاضیان یادآور می‌شود، این تغییر در حال حاضر "بیشتر به شکل استفاده از تعابیر تازه است تا تغییر عمیق گفتمان" و زمان نشان خواهد داد که آیا این "بازگشت به ایرانیت" یک استراتژی موقت است یا مقدمه‌ای برای تغییر گسترده‌تر در ساختار ایدئولوژیک جمهوری اسلامی.