روایت پرتنش روابط ایران و آلمان؛ از شراکت نزدیک تا قطع تقریبی مناسبات

مراحل ابتدایی روابط ایران و آلمان در دوره قاجار آغاز شد. این تصویر از سفر مظفرالدین شاه در سال ۱۹۰۲ به برلین است. در پی این دیدار نزدیکی بیشتر روابط ایران و آلمان رقم خورد، دقیقا در زمانی که ایران به دنبال گسترش تماس‌ سیاسی و اقتصادی با قدرت‌های اروپایی بود. روابط میان هنرمندان و بازرگانان دو کشور اما به قرن هجدهم بازمی‌گردد.

اواخر سال ۱۹۲۰ هواپیماهای آلمانی یونکرس در تهران فرود آمدند. هوگو یونکرس در سال ۱۹۲۷ مجوز راه‌اندازی حمل‌ونقل هوایی در ایران را دریافت کرد و این رویداد، آغازی برای همکاری‌های اقتصادی میان آلمان و پادشاهی ایران به‌شمار می‌رفت.

در جنگ‌های جهانی اول و دوم ایران بی‌طرف بود ولی به‌عنوان موازنه‌ای در برابر نفوذ بریتانیا و روسیه متمایل به آلمان بود. آلمان در دوره‌ای مهم‌ترین شریک ایران تحت سلطنت رضاشاه شد اما در سال ۱۳۲۰ بریتانیا و شوروی ایران را اشغال و رضاشاه را برکنار کردند و پسرش محمدرضا را به تخت سلطنت نشاندند. بعدا بر اثر فشار اشغالگران، ایران به آلمان اعلام جنگ داد.

در دوران جنگ سرد، ایران شریکی مهم برای غرب محسوب می‌شد. ایران کشوری بود غنی از نفت، آماده‌ نوسازی و به‌عنوان کشوری مرزی با اتحاد جماهیر شوروی از اهمیتی راهبردی برخوردار بود. در فوریه ۱۹۵۵ محمدرضا پهلوی در شهر بن، پایتخت وقت آلمان مورد استقبال قرار گرفت. ثریا در این دیدار همسرش را در دیدار با رئیس‌جمهور و صدراعظم وقت آلمان همراهی کرد.

در جریان دیدار رسمی شاه از آلمان، تئودور هويس، رئیس‌جمهور وقت این کشور با ملکه ثریا که آلمانی را روان صحبت می‌کرد، دیدار کرد. روابط ایران و آلمان در سال ۱۹۵۲ در روزهای اوج خود بود و دو کشور روابط نزدیکی داشتند، به‌ویژه در حوزه اقتصادی و کالاهای "ساخت آلمان" که در ایران بسیار پرآوازه و محبوب شده بود.

در طول جنگ سرد، برلین تقسیم‌‌شده نمادی از درگیری شرق و غرب بود. علی امینی، نخست‌وزیر وقت ایران (نفر اول سمت چپ) در فوریه سال ۱۹۶۲ از دیوار برلین بازدید کرد. او در میدان پوتسدامر از روی دیواری که شهر را تقسیم کرده بود، به آن‌سو نگاه می‌کرد و به این ترتیب، همبستگی خود را با جمهوری فدرال آلمان نشان می‌داد. این بازدید همچنین نشانه‌ای بود از این‌که ایران تقسیم اروپا را با دقت زیر نظر دارد.

دانشجویان در برلین غربی در دوم ژوئن ۱۹۶۷ در اعتراض به سرکوب و شکنجه در ایران، در جریان سفر محمدرضا پهلوی به آلمان دست به اعتراض زدند. در جریان متفرق‌ کردن خشونت‌آمیز این تظاهرات، دانشجویی به نام بنو اونه‌زورگ توسط یک افسر پلیس کشته شد. این واقعه باعث افراطی‌تر شدن جنبش دانشجویی شد و نخستین سایه‌ها را بر روابط دوجانبه آلمان و ایران انداخت.

با بازگشت آیت‌الله خمینی در سال ۱۹۷۹ به ایران، دوران شراکت نزدیک میان آلمان و ایران به پایان رسید. جمهوری اسلامی از غرب روی‌گردان شد و آلمان یکی از متحدان راهبردی خود را از دست داد. با این حال، روابط دیپلماتیک و اقتصادی بین دو کشور اگرچه در شرایطی بسیار دشوار اما همچنان ادامه یافت.

شرکت‌های آلمانی در میانه دهه ۱۹۸۰ تجهیزات شیمیایی و مواد اولیه به عراق صادر کردند. رژیم صدام حسین از این مواد برای تولید گازهای سمی استفاده کرد که علیه ایران به کار رفت. مشارکت آلمان در تسلیح عراق تا امروز موضوعی حساس از نظر مسئولیت سیاسی و اخلاقی باقی مانده است.

چهار فعال سیاسی کرد ایرانی در رستوران یونانی میکونوس در برلین در ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۲ ترور شدند. دادگاهی در آلمان بعدها دولت ایران را در این جنایت مسئول دانست. دو نفر از عاملان اصلی به حبس ابد محکوم شدند. این حمله، روابط آلمان و ایران را وارد بحرانی شدید کرد و کشورهای اتحادیه اروپا سفرای خود را از تهران فراخواندند.

یوشکا فیشر، وزیر امور خارجه وقت آلمان در اکتبر سال ۲۰۰۱ با محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت ایران در تهران دیدار کرد. ایران در زمان خاتمی، درهای جدیدی به سمت سیاست خارجی گشود.

ایران برنامه هسته‌ای خود را از دهه ۱۹۵۰ و در زمان شاه آغاز کرد. پس از انقلاب ۱۹۷۹ این برنامه ظاهرا "برای اهداف صلح‌آمیز و غیرنظامی" ادامه یافت اما از سال ۲۰۰۲ به دلیل کشف تاسیسات مخفی غنی‌سازی، برنامه هسته‌ای ایران به کانون توجه بین‌المللی تبدیل شد و کشورهای غربی و به خصوص آلمان نگران ساخت تسلیحات هسته‌ای ایران شدند.

زیگمار گابریل، وزیر خارجه وقت آلمان در ژوئیه ۲۰۱۵ به ایران سفر و از بازار اصفهان بازدید کرد. کمی پیش از آن، توافقی برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران به دست آمده بود. بسیاری از سیاستمداران آلمانی در این دوره به منظور گسترش روابط به ایران سفر کردند اما ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج و روند نزدیکی مجدد دچار توقف شد.

غرفه ناشران ایرانی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت در اکتبر ۲۰۱۵ خالی باقی ماند. پس از دعوت از سلمان رشدی، نویسنده کتاب "آیات شیطانی" برای شرکت در نمایشگاه، ایران از حضور خود انصراف داد. آیت‌الله خمینی در سال ۱۹۸۹ به‌خاطر رمان "آیات شیطانی" فتوایی علیه رشدی صادر کرده بود.

پس از مرگ مهسا امینی در سپتامبر ۲۰۲۲ در بازداشت‌گاه گشت ارشاد، مردم در سراسر جهان به خیابان‌ها آمدند، مانند اینجا در برلین. شعار "زن، زندگی، آزادی" به نماد مقاومت علیه جمهوری اسلامی تبدیل شد. پلیس برلین شمار تظاهرکنندگان را حدود ۸۰ هزار نفر اعلام کرد.

جمشید شارمهد، زندانی دو تابعیتی ایرانی آلمانی در سال ۲۰۲۰ از سوی ماموران وزارت اطلاعات ایران در دبی ربوده و به این کشور منتقل شد. دادگاه انقلاب در سال ۲۰۲۳ او را به اتهام ارتکاب اعمال تروریستی به اعدام محکوم کرد. سازمان‌های حقوق‌بشری این محاکمه را نمایشی دانستند و آلمان خواهان آزادی او شد اما تلاش‌ها بی‌نتیجه ماند و جمشید شارمهد سرانجام اعدام شد.

جمشید شارمهد، زندانی دو تابعیتی ایرانی آلمانی در ۲۸ اکتبر سال ۲۰۲۴ در ایران اعدام شد. آنالنا بربوک، وزیر خارجه پیشین آلمان در پی این اقدام، سه کنسولگری ایران در فرانکفورت، هامبورگ و مونیخ را تعطیل کرد و بدین ترتیب روابط بین آلمان و ایران به پایین‌ترین حد تاریخی خود رسید.

فریدریش مرتس، صدراعظم‌ آلمان در ژوئن ۲۰۲۵ در جریان جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل، از حملات هوایی اسرائیل به ایران حمایت کرد و گفت، اسرائیل "کار کثیف را برای همه ما انجام می‌دهد". او ایران را متهم کرد که "مرگ و ویرانی را بر جهان تحمیل می‌کند". تهران در مقابل با خشم واکنش نشان داد و سفیر آلمان را احضار کرد. در حال حاضر عملا به جز چند ارتباط بسیار محدود فرهنگی، عملا دیپلماسی میان در کشور وجود ندارد.