اینترنت در ایران: جایی برای امید حتی در دل سانسور
۱۴۰۴ خرداد ۲۹, پنجشنبه
در بسیاری از مناطق ایران، اینترنت به‌شدت کند یا کاملا قطع شده است. از روز سه‌شنبه ۱۷ ژوئن (۲۷ خرداد) ارتباط با مردم داخل ایران به‌طور قابل توجهی دشوارتر شده است. تماس‌های مستقیم از طریق تلفن همراه یا خط ثابت نیز همیشه قابل انجام نیستند.
ارتش اسرائیل روز جمعه ۱۳ ژوئن (۲۳ خرداد) حمله‌ای گسترده علیه ایران آغاز کرد تا برنامه هسته‌ای این کشور را از کار بیندازد. جمهوری اسلامی هم در واکنش، حملاتی موشکی انجام و چندین شهر اسرائیل را هدف قرار داد.
ویدیوهای بسیاری در شبکه‌های اجتماعی از مناطق بمباران‌شده در ایران انتشار یافته که به‌صورت شخصی توسط مردم داخل کشور ضبط و منتشر شده‌اند.
کاربران ایرانی که وضعیت خود را در حالت جنگی توصیف می‌کنند، هشدارهای امنیتی مقامات را نادیده می‌گیرند چرا که معتقدند دولت توانایی محافظت از مردم را ندارد. کشور نه پناهگاه‌های امن دارد و نه سامانه هشدار زودهنگام. بسیاری از ساکنان نیز پایتخت را ترک کرده‌اند.
"من هنوز در شهر هستم"
پوریا نوری، مستندساز و عکاس تئاتر، صبح چهارشنبه ۱۸ ژوئن (۲۸ خرداد) به دویچه‌وله می‌گوید: «من هنوز در شهر هستم. اتصال اینترنت ضعیف است و همیشه کار نمی‌کند. ما در وضعیتی زندگی می‌کنیم که شبیه جنگ تمام‌عیار است. هنوز افراد مسن و افراد دارای معلولیت زیادی در شهر حضور دارند.»
او ادامه می‌دهد: «در محله‌های فقیرنشین جنوب تهران، همچنان خیلی‌ها در رفت‌وآمدند و برای کار از خانه بیرون می‌روند. صدای انفجارها شبانه‌روز در شهر می‌پیچد. پایگاه‌های نظامی و زیرساخت‌های استراتژیک بمباران شده‌اند و تعداد قربانیان غیرنظامی همچنان افزایش می‌یابد.»
دسترسی به مردم در ایران دشوارتر از همیشه شده است. امیر رشیدی، کارشناس امنیت سایبری و حقوق دیجیتال در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «اینترنت توسط دستگاه‌های امنیتی کند و محدود شده است چرا که مقامات، اینترنت در ایران را اغلب به‌عنوان ابزاری برای جاسوسی غرب معرفی می کنند.»
رشیدی ادامه می‌دهد: «اما دقیقا در همین زمان، مردم در کشور به‌شدت به اینترنت نیاز دارند، به‌ویژه به‌عنوان وسیله‌ای برای ارتباط، تا بتوانند با یکدیگر در تماس باشند و از حال هم باخبر شوند. آنها باید بدانند در این شرایط چه نکاتی را رعایت کنند اما مقامات درست در جهت عکس عمل می‌کنند و دسترسی به اینترنت را بیش از پیش محدود می‌کنند.»
همبستگی جامعه مدنی
رشیدی که سال‌ها تجربه فعالیت در زمینه حقوق دیجیتال و حمایت از جامعه مدنی را دارد، به اهمیت اینترنت در شرایط کنونی برای مردم ایران اشاره دارد و می‌گوید: «ما شاهدیم که برخی استارتاپ‌ها در ایران خدمات خود را رایگان ارائه می‌کنند، مثلا در زمینه یافتن خانه خارج از تهران یا به اشتراک‌گذاری اطلاعات درباره دسترسی به وی‌پی‌ان‌ها تا دیگران بتوانند اخبار را دنبال کنند.»
چند نفر از کاربران محدود اینترنت مانند پیمان یزدانی، عکاس و مولف کتاب راهنمای سفر در شبکه اجتماعی ایکس فعال هستند و تلاش می‌کنند به هموطنانشان به این شکل کمک کنند: «اگر در خارج از کشور زندگی می‌کنید و والدین‌تان در تهران هستند و به مایحتاج روزانه نیاز دارند یا باید به آنها سر زده شود، برای ما پیام مستقیم بفرستید. ما می‌توانیم خریدها را انجام دهیم و به آنها سر بزنیم.»
برخی پزشکان هم در اینستاگرام شماره تماس‌شان را برای مشاوره پزشکی، صدور نسخه‌های دارویی یا ارائه اطلاعات درباره داروخانه‌هایی که داروهای خاصی در تهران موجود دارند، به اشتراک گذاشته‌اند.
آتش‌نشان‌ها هم عکس‌هایی از خودشان در ایستگاه آتش‌نشانی منتشر می‌کنند تا حضور خود را نشان دهند و به مردم امید دهند: «ما اینجا می‌مانیم.»
همچنین تا کنون هیچ تصویری از غارت یا صحنه‌های هرج‌ومرج در خیابان‌ها منتشر نشده است.
در عین حال، اطلاعات نادرست در فضای مجازی پخش می‌شود. برای مثال ادعا می‌شود، اپلیکیشن‌هایی مانند واتس‌اپ یا اینستاگرام تحت کنترل اسرائیل هستند. رشیدی می‌گوید: «یا مثلا در این روزها اپلیکیشن‌هایی به ظاهر بی‌ضرر برای دانلود معرفی می‌شوند که ادعا می‌کنند، می‌توانند از استارلینک استفاده کنند اما برای استفاده از استارلینک باید توجه کرد که نیاز به بشقاب ماهواره‌ای است. اپلیکیشن‌هایی که معرفی می شوند، ممکن است ابزارهای خطرناکی برای جاسوسی از کاربران باشند.»
"وضعیت فعلی در فضای دیجیتال با بحران‌های قبلی قابل مقایسه نیست"
حسین کرمانی، پژوهشگر، در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «وضعیت فعلی در فضای دیجیتال ایران با بحران‌های قبلی برای نهادهای امنیتی قابل مقایسه نیست.»
کرمانی که درباره "ارتباطات سیاسی در فضای دیجیتال و تبلیغات رایانه‌ای در حکومت‌های خودکامه" تحقیق می‌کند و در کتابی با عنوان "کنشگری توییتری در ایران" که در سال ۲۰۲۵ منتشر شده، به تحلیل اشکال مختلف بیان نظرات، سازماندهی اعتراض‌ها، اطلاع‌رسانی و تاثیرگذاری سیاسی در توییتر در کشورهای خودکامه‌ای مانند ایران پرداخته است، می‌گوید: «برخلاف رویدادهایی مانند اعتراض‌هایی که در داخل کشور شکل گرفتند، اکنون با یک بحران فرا ملی مواجه هستیم؛ مبارزه‌ای علیه دشمنی خارجی.»
او می افزاید: «برای دستگاه امنیتی، این شرایط کاملا متفاوت است. دیگر موضوع کنترل داخلی نیست، بلکه مقابله با یک دشمن خارجی است. در حالی که رژیم در سرکوب جنبش‌های اعتراضی و دموکراسی‌خواهی سال‌ها تجربه داشته اما اکنون در مواجهه با یک مناقشه خارجی چنین تجربه‌ای را ندارد. دستگاه امنیتی به نظر می‌رسد دچار سردرگمی شده و در شوک به سر می‌برد.»
همچنین در فضای مجازی اطلاعات بسیاری منتشر می‌شود که صحت آنها قابل تایید نیست؛ مثلا ادعاهایی درباره ترک کشور توسط رهبران دینی و سیاسی جمهوری اسلامی یا دیگر مسئولان.
هم‌زمان ویدیوهای تبلیغاتی بسیاری هم از سوی طرفداران وفادار به جمهوری اسلامی پخش می‌شود که تلاش دارند حملات گسترده ارتش اسرائیل را کم‌اهمیت جلوه دهند. یکی از افرادی که بسیار در این زمینه در روزهای گذشته فعالیت کرده است، علی‌اکبر رائفی‌پور، فعال سیاسی اصولگرا است.
کرمانی می‌گوید: «مخاطبان این ویدیوها، طرفداران نظام جمهوری اسلامی هستند که ظاهرا قرار است در مواضع اخلاقی و روانی خود تقویت شوند. آنچه رژیم اکنون پخش می‌کند، اطلاعات نادرست هدفمند درباره قدرت ادعایی خود است تا از این طریق بتواند، روان جامعه را دستکاری کند و طرفدارانش هم از حکومت روی برنگردانند.»