چرا سفر پزشکیان به افغانستان لغو شد؟
۱۴۰۴ مرداد ۹, پنجشنبه
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران پیش‌تر اعلام کرده بود "آماده سفر به افغانستان برای گشودن صفحه‌ای نو در روابط دو کشور است".
حساب رسمی سفارت ایران در کابل نیز در شبکه اجتماعی "ایکس" (توییتر سابق)، این سخنان را بازنشر کرد و رسانه‌ها از سفر قریب‌الوقوع پزشکیان به کابل خبر دادند.
با این حال، این سفر ناگهان لغو شد. اگرچه دلیل رسمی و واقعی آن اعلام نشده، اما بسیاری از تحلیلگران، تشدید تنش ناشی از اخراج مهاجران افغانستانی از ایران را عامل اصلی این تصمیم می‌دانند.
صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید!
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران بعدا در یک نشست خبری گفت که سخنان رئیس‌جمهور درباره سفر به کابل "صرفا یک اظهارنظر شخصی با نیت خوب" بوده و او برنامه مشخصی برای سفر نداشته است.
"وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنند‌گان اداره طالبان" اعلام کرد: «مقیاس و شیوه‌ای که مهاجران افغان مجبور به بازگشت به وطنشان شده‌اند، چیزی است که افغانستان تا کنون در تاریخ خود تجربه نکرده است.»
اخراج افغانستانی‌ها همراه با "توهین، تحقیر و ضرب و شتم"
شبنم بایانی، روزنامه‌نگار افغان، که از نزدیک مسائل مهاجران افغانستانی در ایران را پیگیری می‌کند، در گفت‌وگو با دویچه وله فارسی گفت که این اخراج‌ها همراه با "توهین، تحقیر و حتی ضرب و شتم" بوده و خشم گسترده‌ای را در میان مردم افغانستان به دنبال داشته است.
به گفته بایانی، فضای عمومی در افغانستان در حال حاضر برای استقبال از مقام‌های ایرانی مساعد نیست. او تأکید کرد، هرچند طالبان "موضع رسمی تندی اتخاذ نکرده‌اند"، اما جامعه مدنی و مردم به شدت ناراحت و خشمگین‌اند، و این مسئله احتمالا در محاسبات سیاسی تهران برای لغو یا تعویق سفر رئیس‌جمهور ایران تأثیرگذار بوده است.
آسیب جدی تصویر ایران در افکار عمومی افغانستان
شبنم بایانی خاطرنشان کرد که پس از اعلام آمادگی پزشکیان برای سفر به کابل، بسیاری از خبرنگاران و فعالان افغان این اقدام را "نفاق‌آمیز" خواندند. از نظر آنان، ایران از یک‌سو مهاجران را با خشونت اخراج می‌کند و از سوی دیگر، رئیس‌جمهور آن کشور قصد سفر به افغانستان را دارد.
برخی رسانه‌های افغانستان خطاب به پزشکیان با طنز نوشتند: «اگر در هواپیمای جنابعالی صندلی‌‌های خالی موجود باشد، لطفا چند خانواده از اتباع اما ترجیحا چند تن فرد تحصیل‌یافته اتباع را نیز با خود ببرید».
به گفته شبنم بایانی، اخراج گسترده و "بی‌رحمانه" مهاجران افغان، با رفتارهایی همراه بوده که آسیب جدی به تصویر ایران در میان افکار عمومی افغانستان وارد کرده است. بایانی گفت: «افزایش احساسات ضدایرانی در رسانه‌ها و میان شهروندان افغانستان کاملاً مشهود است. حتی تاجیک‌های افغانستان، که به‌دلیل زبان و اشتراکات فرهنگی خود را به ایران نزدیک می‌دانند، در شبکه‌های اجتماعی به‌شدت از برخورد دولت و "بخشی از مردم ایران" انتقاد کرده‌اند.»
به گفته او، این احساسات بر نگاه عمومی افغانستانی‌ها به ایران تأثیر گذاشته به‌ویژه آنکه ایران تمایلی به بازنگری در سیاست‌های مهاجرتی خود نشان نداده است. بایانی افزود: «بسیاری از افغان‌ها احساس می‌کنند که ایران هم‌زبانان خود را در سخت‌ترین شرایط تنها گذاشته است.»
او همچنین تأکید کرد که نگرش بخشی از مردم ایران نسبت به افغان‌ها به ویژه در شهرهای بزرگ همواره "از بالا به پایین" بوده و آنان را به‌عنوان افرادی "فرودست" یا حتی "تهدید امنیتی" تلقی کرده‌اند.
برخی مهاجران افغان مقیم ایران نیز از گفت‌وگوی تلفنی با دویچه وله خودداری کرده‌اند؛ چرا که نگران شنود تماس‌ها و تهدید به اخراج از سوی نهادهای امنیتی ایران هستند. طبق گفته آنان، اخراج پناهجویان افغانستانی همچنان ادامه دارد.
دلایل دیگر لغو سفر پزشکیان به کابل
احمد احسان سروریار، کارشناس روابط بین‌الملل و فارغ‌التحصیل از دانشگاه فردوسی مشهد، در گفت‌وگو با دویچه وله گفت که زمینه لغو سفر رئیس‌جمهور ایران تنها به واکنش‌های جامعه مدنی افغانستان محدود نمی‌شود.
به گفته او، یکی دیگر از عوامل مؤثر، به رسمیت شناخته‌شدن طالبان از سوی روسیه و تلاش طالبان برای جلب حمایت بین‌المللی بوده است.
گفته شده که پاکستان نیز اخیرا اعلام کرده که تحت شرایط خاصی آماده به رسمیت شناختن طالبان است؛ اما مقامات این کشور رسما این موضوع را تایید نکرده اند.
در این فضا، جمهوری اسلامی تلاش داشت از رقبا پیشی بگیرد و از جمله با سفر پزشکیان به کابل، قصد داشت گامی در جهت تعامل با حاکمیت فعلی افغانستان بردارد.
از نگاه این کارشناس، مسائل راهبردی مانند "اختلاف بر سر حقابه هیرمند" و همچنین تنش‌های منطقه‌ای ایران با اسرائیل و امریکا، تهران را به تحرک دیپلماتیک بیشتر با همسایگان شرقی خود ترغیب کرده است. اما تشدید احساسات منفی در جامعه افغانستان، سیاست‌گذاران ایرانی را به این نتیجه رساند که این سفر، در شرایط فعلی، دستاورد مطلوبی نخواهد داشت.
"یک میلیون مهاجر افغان در ۴۰ روز از ایران اخراج شدند"
احمد احسان سروریار که قبلا به عنوان رئیس امور مهاجرین ولایت هرات کار می‌کرده با اشاره به آمارهایی که در اختیار او قرار گرفته، ابراز داشت: «در حدود ۴۰ روز گذشته، نزدیک به یک میلیون مهاجر افغانستانی از ایران اخراج شده‌اند.»
این موضوع باعث ایجاد مشکلات بزرگ برای مهاجران در مسیر بازگشت و پس از ورود به افغانستان شده و شرایط را به سمت یک "بحران انسانی" سوق داده است. به گفته او، همین موضوع باعث نوعی هم‌گرایی و اتحاد در جامعه افغانستان علیه رفتارهای جمهوری اسلامی ایران شده است.
دورنمای روابط ایران و افغانستان
سروریار هشدار می‌دهد که اگر اخراج گسترده مهاجران ادامه یابد، فاصله‌ای عمیق بین مردم افغانستان و ایران شکل خواهد گرفت که تأثیر منفی آن بر روابط رسمی میان دولت‌ها نیز مشهود خواهد بود.
این موضوع می‌تواند در مسائل حیاتی مانند "حقابه" و سایر منافع مشترک خلل ایجاد کند. او در پایان تاکید کرد که اگر روند فعلی ادامه یابد و اخراج مهاجران همچنان تدوام پیدا کند روابط ایران و افغانستان به‌شدت شکننده‌تر از گذشته خواهد شد.