چرا زلزله اخیر در افغانستان ویرانگر و پرتلفات بود؟
۱۴۰۴ شهریور ۱۱, سه‌شنبه
برای دانشمندان سنجش موسوم به مقیاس ریشتر مهم است تا قدرت فیزیکی زمین‌لرزه را مبتی بر حداکثر تکان‌های آن در سطح زمین ارزیابی کنند. با این مقیاس میزان انرژی آزاد شده توسط زلزله سنجش می‌شود. اما میزان ویرانی‌ها و خسارات تنها مرتبط به این مقیاس نیست، بلکه به عمق مرکز زلزله و شرایط در محل نیز وابسته است.
چرا زلزله اخیر در افغانستان این قدر ویرانگر بود؟
شدت زلزله اخیر در ولایت‌های کنر و ننگرهار در شرق افغانستان ۶ درجه به مقیاس ریشتر بود. چنین درجه‌ای بی‌نهایت نیرومند نیست، اما سه عامل دیگر باعث این همه ویرانی گسترده شده است: عمق کم مرکز زلزله، شرایط خاک و سطح زمین و خانه‌های ساخته شده از مواد خام بدون رعایت استندردهای ساختمان‌سازی.
زمین‌لرزه سطحی یا کم‌عمق
مرکز زلزله اخیر در شرق افغانستان در عمق هشت کیلومتری زمین قرار داشت. زلزله‌های که کمتر از ۷۰ کیلومتر عمق دارند به نام زلزله سطحی یا کم‌عمق یاد می‌شوند و به ویژه خطرناک هستند، زیرا انرژی آزاد شده در نتیجه آن مستقیماَ در سطح زمین می‌رسد. این باعث ایجاد تکان‌های بزرگ می‌شود و پوتانسیل ویران شدن ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها را بالا می‌برد.
بیشتر بخوانید: چرا در افغانستان به تکرار زلزله به وقوع می‌پیوندد؟
وقتی که مرکز زلزله به سطح زمین نزیک باشد، احتمال ویرانی‌ها و خسارات در مناطقی موسوم به «فرورانش» شدیداً افزایش می‌یابد. از نظر زمین‌شناسی، «فرورانش» به آن ساحاتی گفته می‌شود که در آن‌ها صفحات تکتونیکی به هم برخورد می‌کنند که در نتیجه آن زمین‌لرزه یا فعالیت‌های آتش‌فشانی رخ می‌دهد.
هرچند افغانستان مستقیماَ در منطقه «فرورانشی» اقیانوسی موقعیت ندارد، اما در منطقه‌ای با برخوردهای پیچیده صفحات تکتونیکی قرار دارد که در آن صفحات تکتونیکی هندی در عمق زمین در منطقه هندوکش به آهستگی در گوشته زمین سقوط می‌کند که باعث ایجاد زلزله‌های شدید می‌شود.
وضعیت خاک و سطح زمین
در بسیاری مناطق افغانستان سطح زمین سست یا متشکل از رسوبات، گِل و لایه‌های ریگی است. سطوح سست یا سطوح ریگی اشباع شده با آب به سادگی استحکام خود را از دست می‌دهند و سقوط می‌کنند. در هنگام وقوع زلزله در چنین سطوح و خاک‌ها، ساختمان‌ها به سادگی فرومی‌پاشند و ویرانی‌ها بیشتر می‌گردند. به خصوص وقتی که باران باریده باشد، رطوبت بیشتر می‌گردد و ثبات ساختمان‌ها و سطح زمین ضعیف‌تر می‌شود.
شیوه ساختمان‌سازی
خانه‌ها خصوصاَ در مناطق روستایی افغانستان عمدتاَ از خشت خام، چوب، سنگ و گِل ساخته می‌شوند که ستون‌های فلزی و تهداب‌های بتونی ندارند. چنین ساختمان‌هایی در زلزله‌ها شدیداَ آسیب‌پذیر هستند، زیرا در برابر تکان‌ها مقاومت ندارند و با اندکی تکان فرومی‌پاشند.
صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید!
گذشته از این، در مناطق روستایی افغانستان استندردهای ساخت و ساز رعایت نمی‌شود و ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله وجود ندارند. ساختمان‌ها ستون‌های فولادی ندارند. برآوردهای علمی نشان می‌دهد که حتی زلزله‌ای به شدت متوسط در چنین مناطقی خسارت‌های گسترده‌ای به بار می‌آورد.
نیاز به تحقیقات جدید در افغانستان
کارشناسان مرکز تحقیقات زمین‌شناسی آلمان به این باورند که زلزله مرگبار سال ۲۰۲۳ در ولایت هرات افغانستان «این ضرورت عاجل را ایجاد کرد که این منطقه به صورت اساسی مورد تحقیقات علمی قرار بگیرد.»
افغانستان در سال‌های اخیر از توجهات بین‌المللی تا حد زیادی به دور مانده است. دهه‌ها جنگ و حالا حاکمیت طالبان بر این کشور کارهای علمی در محل را دشوارتر کرده است.
مرکز تحقیقات زمین‌شناسی آلمان بعد از زلزله سال ۲۰۲۳ در هرات در وب‌سایت خود نوشت: «ایستگاه‌های لرزه‌نگاری بسیار اندکی وجود دارد و در انتهای غربی گسل هرات هیچ اندازه گیری ماهواره‌ای جی‌ان‌اس‌اس وجود ندارد.» این مرکز افزوده است که به این دلیل مُدل‌سازی دقیق زلزله‌ها در افغانستان و نتیجه‌گیری قابل اعتماد از آن یک چالش بسیار بزرگ است.
زمین‌لرزه در چه شدتی می‌تواند خطرناک باشد؟
برای اندازه‌گیری میزان خطر زلزله، در کنار درجه زلزله به مقیاس ریشتر، چگونگی سطح زمین یا خاک و همچنین نوع ساختمان‌سازی عوامل تعیین‌کننده هستند.
وقتی شدت زلزله از ۳.۵ درجه ریشتر بالاتر باشد، انسان‌ها در مناطق مسکونی می‌توانند تکان‌های خفیف را حس کنند. وقتی شدت زلزله از پنج درجه ریشتر بالاتر باشد، اشیای مستحکم نشده مانند مُبل تکان می‌خورند. در چنین شدتی، خانه‌هایی که معیاری ساخته نشده باشند ممکن درز پیدا کنند یا سنگ‌های سست در دیوارها سقوط کنند.
مطالب ویدیویی را در صفحه یوتیوب ما ببینید!
وقتی شدت زمین‌لرزه از شش درجه ریشتر بالاتر باشد، خانه‌های غیرمعیاری سقوط می‌کنند، پل‌ها ممکن فروبپاشند که باعث تلفات انسانی می‌شود.
وقتی که شدت زلزله از هفت درجه بیشتر بالاتر شود، حتی خانه‌های مستحکم تاب نمی‌آورند و ممکن است بخش‌هایی از یک شهر کاملاَ نابود گردند.
در زلزله‌ای به شدت بالاتر از هشت درجه ریشتر ویرانی‌ها می‌تواند بیش از اندازه گسترده باشد و حتی در فاصله چند صد کیلومتری از مرکز زلزله تلفات انسانی زیادی به جا بگذارد.