Οι Πολωνοί της Βέρμαχτ: Προδότες ή θύματα των ναζί;

Όποιος μπαίνει στην πρώτη αίθουσα της έκθεσης στο Δημαρχείο του Γκντανσκ βλέπει δεκάδες πορτρέτα: νέοι άνδρες με στολές της γερμανικής Βέρμαχτ κοιτάζουν τον επισκέπτη – μερικοί από αυτούς χαμογελούν, άλλοι είναι πολύ σοβαροί ή ακόμα και θλιμμένοι. Μεταξύ 1939 και 1945 κλήθηκαν στον ναζιστικό στρατό συνολικά 17 εκατομμύρια άνδρες. Οι συγκεκριμένες φωτογραφίες όμως είναι ιδιαίτερες: διότι αυτοί που φορούν την γκρι στολή είναι πολίτες της κατεχόμενης Πολωνίας.

Η έκθεση «Τα παιδιά μας» θίγει ένα άβολο ταμπού: τη στρατιωτική θητεία Πολωνών στον στρατό του Χίτλερ. «Ήταν άνθρωποι από εδώ, ήταν τα δικά μας παιδιά και οι οικογένειές τους ζουν εδώ μέχρι και σήμερα», εξηγεί το Μουσείο του Γκντανσκ.

Κύκλοι της συντηρητικής Δεξιάς της χώρας αντέδρασαν με οργή στα εγκαίνια της έκθεσης. Το να παρουσιάζονται στρατιώτες του Τρίτου Ράιχ ως «δικοί μας» είναι «ιστορικό ψεύδος» και «ηθική πρόκληση», έγραψε ο πρώην πρόεδρος Αντρέι Ντούντα στο X. «Οι Πολωνοί ως έθνος ήταν θύματα της γερμανικής κατοχής και της γερμανικής τρομοκρατίας, όχι θύτες ή συνεργάτες», τόνισε ο Ντούντα.

Ο ηγέτης της συντηρητικής Δεξιάς και πρόεδρος του κόμματος της αντιπολίτευσης PiS, Γιαροσλάβ Κατσίνσκι, ανέφερε από την πλευρά του πως η έκθεση «αμφισβητεί τα ιστορικά γεγονότα». Κατά τα εγκαίνια της έκθεσης μπροστά στο Δημαρχείο του Γκντανσκ πολιτικοί του PiS διαδήλωσαν με ένα πανό που έγραφε «Προδότες».

Ακόμα και ο υπουργός Άμυνας της κεντροαριστερής κυβέρνησης, Βλάντισλαβ Κοσίνιακ-Καμύς, παρατήρησε πως η έκθεση δεν υπηρετεί την πολωνική πολιτική μνήμης. Στο διαδίκτυο ξέσπασε ένα κύμα εκδηλώσεων μίσους εναντίον των διοργανωτών, γι' αυτό κρίθηκε αναγκαία η ενίσχυση των μέτρων ασφαλείας.

Δεν είναι όλα άσπρα ή μαύρα

«Η πολωνική πολιτική μνήμης γνωρίζει μόνο το δίπολο "άσπρο-μαύρο” – κατατάσσει δηλαδή σε ήρωες ή προδότες. Εμείς θέλαμε να αναδείξουμε μία ενδιάμεση απόχρωση, τις τραγικές μοίρες των ανθρώπων που το 1939 βρέθηκαν υπό σκληρή πίεση», λέει ο εκπρόσωπος του Μουσείου του Γκντανσκ και εκ των επιμελητών της έκθεσης, Αντρζέι Γκιερσέφσκι, στην Deutsche Welle.

Μετά την κατάληψη της Πολωνίας από τη ναζιστική Γερμανία το φθινόπωρο του 1939, μεγάλα τμήματα της πολωνικής επικράτειας προσαρτήθηκαν παρανόμως στο Γερμανικό Ράιχ – μεταξύ αυτών η Πομερανία με το Γκντανσκ, η δυτική Πολωνία με το Πόζναν και το Λοτζ, καθώς και η Άνω Σιλεσία. Στις περιοχές αυτές, Πολωνοί πολιτικοί, κληρικοί, δημόσιοι υπάλληλοι και δάσκαλοι δολοφονήθηκαν ή στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Τρομοκρατία και καταναγκαστική στρατολόγηση

Σε αυτήν την πρώτη φάση ναζιστικής τρομοκρατίας έχασαν τη ζωή τους δεκάδες χιλιάδες Πολωνοί. Στο πλαίσιο της «γερμανοποίησης» εκδιώχθηκαν όσοι θεωρούνταν «περιττοί». Όσοι θεωρούνταν από τις γερμανικές αρχές «ικανoί να γερμανοποιηθούν» εντάχθηκαν στον Γερμανικό Λαϊκό Κατάλογο (DVL). Η καταχώριση αυτή συνεπαγόταν ορισμένα προνόμια, όπως την απόκτηση γερμανικής υπηκοότητας δεκαετούς διάρκειας – αλλά και υποχρεώσεις, ιδίως τη στρατιωτική υπηρεσία.

Για την εγγραφή στον DVL αποφάσιζαν αποκλειστικά οι γερμανικές αρχές. Σε περίπτωση που ο υπό κρίση πολίτης αρνούνταν να καταχωρισθεί, κινδύνευε με αντίποινα, ακόμα και με εγκλεισμό σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μέχρι το τέλος του πολέμου 2,9 εκατομμύρια άνθρωποι της κατεχόμενης Πολωνίας είχαν καταχωρισθεί στον DVL. Και όσο χειροτέρευε η κατάσταση στο μέτωπο – ιδίως μετά την ήττα στο Στάλινγκραντ στις αρχές του 1943 – τόσο μεγαλύτερη ήταν η ανάγκη των ναζί για ανανέωση της «τροφής για τα κανόνια».

Μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης

Οι στρατολογημένοι είχαν να διαλέξουν ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη: είτε δηλαδή να αρνηθούν να υπηρετήσουν στον ναζιστικό στρατό και να κρυφτούν – με τρομερές συνέπειες για τις οικογένειές τους, που κινδύνευαν να σταλούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης – είτε να υποταχθούν στη μοίρα τους. Οι λιποτάκτες που συλλαμβάνονταν συνήθως εκτελούνταν. Στο δυτικό μέτωπο περίπου 90.000 Πολωνοί στρατιώτες της Βέρμαχτ πέρασαν στους Βρετανούς και τους Αμερικανούς. Αργότερα πολέμησαν σε πολωνικές μονάδες των Συμμάχων κατά της ναζιστικής Γερμανίας.

Μετά τον πόλεμο οι Πολωνοί, των οποίων τα ονόματα βρίσκονταν στον DVL, θεωρήθηκαν προδότες. Κάποιοι καταδικάστηκαν για συνεργασία με τον κατακτητή. Πολλοί πρώην στρατιώτες της Βέρμαχτ θέλησαν να κρύψουν το παρελθόν τους, να καταστρέψουν τα όποια ενοχοποιητικά έγγραφα είχαν στην κατοχή τους και να σβήσουν τις ναζιστικές στολές από τις οικογενειακές τους φωτογραφίες. Πολλοί κάτοικοι της Πομερανίας και της Σιλεσίας έζησαν με το τραύμα του να θεωρούνται πολίτες δεύτερης κατηγορίας.

Το παρελθόν ως πολιτικό όπλο

Ότι το παρελθόν μπορεί να είναι επικίνδυνο ακόμα και δεκαετίες αργότερα, το ξέρει από προσωπική εμπειρία και ο νυν πρωθυπουργός της Πολωνίας, Ντόναλντ Τουσκ. Όταν το 2005 ήταν υποψήφιος για την προεδρία, η παράταξη του αντιπάλου του, Λεχ Κατσίνσκι, ισχυρίστηκε ότι ο παππούς του Τουσκ είχε καταταγεί εθελοντικά στη Βέρμαχτ. Στην πραγματικότητα ο Γιόζεφ Τουσκ στρατολογήθηκε καταναγκαστικά το 1944 – αλλά ήδη μετά από τέσσερις μήνες εντάχθηκε στις τάξεις των Δυτικών Συμμάχων.

«Η ιστορική μνήμη της Πολωνίας καθορίζεται και κυριαρχείται από τη Βαρσοβία. Οι εμπειρίες των ανθρώπων από τις παραμεθόριες περιοχές, όπως είναι η Πομερανία ή η Άνω Σιλεσία, αγνοούνται», επισημαίνει ο ιστορικός Ρίσιντ Κάτσμαρεκ. Με αυτόν τον τρόπο εκατομμύρια άνθρωποι αποκλείονται από την πολωνική ιστορική μνήμη. Γι' αυτό και τώρα πολλοί άνθρωποι θέλησαν να φέρουν στους διοργανωτές της έκθεσης πολύτιμα οικογενειακά κειμήλια, όπως φωτογραφίες, επιστολές, στρατιωτικές στολές ή και Σιδηρούς Σταυρούς – αντικείμενα που μέχρι τώρα κρατούσαν κρυφά.

Μετά το πρώτο κύμα διαμαρτυριών, που υποκινήθηκε από την αντιπολίτευση, η κατάσταση έχει πλέον ηρεμήσει. Στην τελευταία αίθουσα της έκθεσης οι επισκέπτες μπορούν να αφήσουν ένα σημείωμα με τη γνώμη τους για τα όσα παρακολούθησαν. Εκεί αποτυπώνονται πολύ περισσότερες θετικές γνώμες. «Διάβασα και είδα – και είμαι ευγνώμων για αυτό», έγραψε ένας επισκέπτης.

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς