Οι γερμανικές περιπέτειες του Καβάφη

Φοβού τους κριτικούς και δώρα φέροντας. Κάποιοι απ’ αυτούς για παράδειγμα εμπόδισαν την υποδοχή και ορθή ερμηνεία του έργου του Κωνσταντίνου Καβάφη. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα ορισμένοι στην Ελλάδα υποστήριζαν ότι το πάθος του Καβάφη ήταν ο αυνανισμός ή ο αλκοολισμός, προκειμένου να αποφύγουν την οφθαλμοφανή ομοφυλοφιλία του. Αλλά και στη Γερμανία οι περισσότεροι τον έβρισκαν επί τη βάσει των πρώτων του μεταφράσεων ταυτόχρονα και πολύ «εξιδανικευτικό» και πολύ «φαλλικό». Η πρώτη σοβαρή μετάφραση ποιημάτων του εκδόθηκε από τον Suhrkamp μόλις τη δεκαετία του πενήντα, αλλά ευρύτερα αποδεκτός έγινε το 1960, όταν ο Hans Magnus Enzensberger τον περιέλαβε στην ανθολογία του «Μουσείον της μοντέρνας ποιήσεως».

Αλλά και με τους Γερμανούς μεταφραστές, και είναι πολλοί αυτοί, το έργο του Καβάφη δεν ευτύχησε πάντα. Να θυμηθούμε την υψιπετή πρώτη μετάφραση των ποιημάτων του από τον Helmut von den Steinen, την πεζολογική του Wolfgang Josing, την ανερμάτιστη του Robert Elsie, την κλασσικίζουσα του Jörg Schäfer. Και τώρα ο Michael Schröder, από την κλασσική φιλολογία ορμώμενος αρχικά και αυτός. Τώρα, τρόπος του λέγειν. Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη διά χειρός Schröder επανεκδόθηκαν φέτος σε δίγλωσση έκδοση με τον τίτλο «Να μείνει» από τον βραβευμένο εκδοτικό οίκο του Βερολίνου Elfenbein στη Μικρή Ελληνική Βιβλιοθήκη που διατηρεί εδώ και χρόνια.

Ζήλος και άνισα αποτελέσματα

Οι μεταφράσεις αυτές είναι τώρα ξαναδουλεμένες, η πρώτη τους εκδοχή είχε κυκλοφορήσει από τον Suhrkamp ήδη το 1989. Ο Schröder είχε εκδώσει και τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη το 2001 στον Suhrkamp με τίτλο «Από υαλί χρωματιστό» αλλά τα είχε μπουρδουκλώσει. Εκείνες οι μεταφράσεις κι αν θέλουν επεξεργασία, βρίθουν στοιχειωδών σφαλμάτων που γκρεμοτσακίζουν ποιήματα ολόκληρα. Στα ερωτικά ποιήματα όμως, όπως τα βλέπουμε τώρα, ο Schröder τα δίνει όλα για όλα. Ακόμα και όταν δεν χρειάζεται επεμβαίνει για να μας πει τί εστί βερίκοκο, μια τάση που επισήμανε στη διδακτορική της διατριβή για τις γερμανικές μεταφράσεις των Καβάφη, Σεφέρη και Ρίτσου και η Μαρία Μπιζά.

Τι εννοούμε μ’ αυτό; Ένα επαμφοτερίζον ποίημα ξεκινά χωρίς να προσδιορίζεται από την αρχή ότι αφορά τη σχέση δύο ανδρών, προς το τέλος καταλαβαίνουμε περί τίνος πρόκειται. Ο Schröder φροντίζει να μας το ξεκαθαρίσει από την αρχή, με ένα πρόωρο coming out που ο ποιητής μας επιφύλασσε για αργότερα. Εννοείται ότι έτσι η ένταση και υποβλητικότητα των καβαφικών στίχων συρρικνώνεται. Καμιά φορά επίσης κάποιοι στίχοι ντεραπάρουν από ανεξήγητες και αδικαιολόγητες επιλογές του μεταφραστή. Ας θυμηθούμε τους απαράμιλλους καβαφικούς στίχους από το ποίημα «Ήδονῇ» για την ανάμνηση των ηδονικών ωρών: «Χαρά και μύρο της ζωής μου εμένα, που αποστράφηκα / την κάθε απόλαυσιν ερώτων της ρουτίνας.» Η εξαμβλωματική απόδοση στα γερμανικά: «Χαρά και μύρο της ζωής μου: Είχαν διάρκεια τότε, όταν απέρριπτα τις εφήμερες αγάπες, αυτές της ρουτίνας.»

Και όμως το βιβλίο αυτό με το κατατοπιστικό επίμετρό του έχει ορισμένες χαρισματικές αποδόσεις, τα ποιήματα «Η αρχή των» και «Ο ήλιος του απογεύματος» για παράδειγμα, και πολλές φιλότιμες. Ίσως να είναι αναπόφευκτο για έναν μεγάλο συγγραφέα να συνωστίζονται γύρω του και να τον απομυζούν πολλές προκομένες μέλισσες, με διαφορετικό βεληνεκές η κάθε μία.