Ευρώπη ασύμμετρων κύκλων και συμφερόντων

Όταν η μια πλευρά συνθηκολογεί, τότε ο πόλεμος τελειώνει, σχολίαζε ο βρετανικός The Guardian το αποτέλεσμα της συμφωνίας Τραμπ-φον ντερ Λάιεν, επισημαίνοντας ότι στην προκειμένη περίπτωση και παρά το γεγονός ότι η Κομισιόν «παραδόθηκε» στις ορέξεις του Ντόναλντ Τραμπ, αυτός δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα σταματήσει τα πολεμικά-εμπορικά πλήγματα και το επόμενο διάστημα. Κάτι τέτοιο φοβούνται και άλλοι αναλυτές, όπως ο Κλέμενς Φουστ από το Ινστιτούτο του Μονάχου, ο οποίος έκανε λόγο για «ταπείνωση» από μια ασύμμετρη συμφωνία, που όμως αντικατοπτρίζει τον πραγματικό συσχετισμό δυνάμεων.

Ο τρόπος που αντέδρασαν οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων της ΕΕ στο περιεχόμενο της συμφωνίας ουσιαστικά αντανακλά τις αιτίες που οδήγησαν τελικά σε αυτή. Μια Ευρώπη που δεν καταφέρνει να συμφωνήσει στην αξιολόγηση της συμφωνίας εκ των υστέρων, είναι προφανές ότι εκ των προτέρων είναι ένας κακός διαπραγματευτής για την επίτευξή της, εκπροσωπούμενος μάλιστα από μια πρόεδρο της Κομισιόν, την οποία δεν εμπιστεύονται τυφλά και οι 27 εντολοδόχοι της.

Ακούγοντας τον Όρμπαν να λέει ότι ο Τραμπ «έφαγε για πρωϊνό» τη φον ντερ Λάιεν και τον Μπαϊρού να μιλά για «μαύρη ημέρα για την Ευρώπη της ελευθερίας» ή έστω βλέποντας την απουσία ενθουσιασμού του Πέδρο Σάντσεθ, φαντάζει παράταιρη η αρχική εκτίμηση του Φρίντριχ Μερτς για την ενιαία και συντονισμένη δράση των Ευρωπαίων που απέφερε αποτέλεσμα.

Αυτοί που προσέγγισαν το θέμα με ψυχραιμία και στη λογική του «καλύτερα μια συμφωνία, παρά καμία συμφωνία» επισημαίνουν αυτό ακριβώς. Επειδή κανείς δεν μπορεί να ξέρει τις προθέσεις του Τραμπ και να προβλέψει μελλοντικές του επιθέσεις, η Ευρώπη θα χρειαστεί να «ομονοήσει», αν θέλει να έχει τις όποιες ελπίδες απέναντί του. Μόνο με μια κοινή γραμμή μπορείς να αντιπαρατεθείς έναν αμείλικτο και ριψοκίνδυνο παίκτη. Κάτι ανάλογο ισχύει άλλωστε και απέναντι στην Κίνα, όπως έδειξε η πρόσφατη σύνοδος κορυφής στο Πεκίνο, όπου επίσης το αποτέλεσμα ήταν πενιχρό. Το πρόβλημα είναι όμως ότι η ΕΕ δείχνει τα τελευταία χρόνια να κινείται στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση.

Ασύμμετροι κύκλοι

Δεν είναι μόνο το θέμα της σχέσης με τις ΗΠΑ, όπου κάποιες χώρες δείχνουν κυριολεκτικά να διαγκωνίζονται για το ποια θα κερδίσει τη συμπάθεια του απρόβλεπτου πλανητάρχη. Από τον πόλεμο της Ουκρανίας και την αύξηση των αμυντικών δαπανών μέχρι το μεταναστευτικό και την αναστολή του Σένγκεν, αυτό που παρατηρείται είναι ότι σπανίως και οι 27 κινούνται στην ίδια γραμμή. Ακόμα χειρότερο είναι το γεγονός ότι συχνά δημιουργούνται διάφορες «ομάδες» ενδιαφερόντων, άτυπου, μη θεσμικού χαρακτήρα από χώρες, που θεωρούν ότι οι απόψεις τους ταυτίζονται και πιστεύουν ότι με τέτοιες α λα καρτ συνεργασίες μπορούν να επιτύχουν καλύτερα τους στόχους τους.

Αυτές οι πρωτοβουλίες συχνά όμως έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα και κυρίως δίνουν την εικόνα μιας ΕΕ «σκορποχώρι», ειδικά όταν αποδεικνύεται ότι έχουν περιστασιακό ή, ακόμα χειρότερα, επικοινωνιακό χαρακτήρα. Στην ουσία πάντα αμφισβητούν την «πεμπτουσία» της ενωμένης Ευρώπης, το σύνθημα «ενότητα στη διαφορετικότητα».

Ποιο ήταν, για παράδειγμα, το πρακτικό αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας εξπρές Γερμανίας, Γαλλίας, Πολωνίας σε συνεργασία με την «ανεξάρτητη» Βρετανία να ταξιδέψουν οι ηγέτες τους στο Κίεβο και να απευθύνουν τελεσίγραφο στον Πούτιν; Φυσικά και ο πρόεδρος της Ρωσίας δεν τρομοκρατήθηκε και η ΕΕ υποβάθμισε από μόνη της το «όπλο» της απειλής.

Η αντι-Σένγκεν συμμαχία

Ένα άλλο παράδειγμα επιλεκτικής συνεργασίας αφορά το θέμα του ασύλου και της μετανάστευσης. Προ ημερών ο υπουργός Εσωτερικών της Γερμανίας Αλεξάντερ Ντόμπριντ κάλεσε στο «πιο ψηλό σημείο« της χώρας επιλεκτικά κάποιους ομολόγους του γειτονικών χωρών. Αυστρία, Δανία, Πολωνία, Τσεχία, Ολλανδία, χώρες που όλες έχουν λιγότερο ή περισσότερο σκληρή γραμμή για το μεταναστευτικό και δεν δείχνουν να έχουν μεγάλες αναστολές για την… αναστολή του Σένγκεν, μιας «κατάκτησης» της ενωμένης Ευρώπης, που φαίνεται να μπαίνει για τα καλά στο συρτάρι της ιστορίας.

Η νέα γερμανική κυβέρνηση δείχνει γενικότερα μια τάση για λήψη τέτοιων κοινών πρωτοβουλιών με μεμονωμένα κράτη μέλη, σε λογικές που θυμίζουν παλιότερες συζητήσεις για την «Ευρώπη α λα καρτ», τις «πολλές ταχύτητες», τους «ομόκεντρους κύκλους». Οι Γερμανοί Χριστιανοδημοκράτες είχαν παραδοσιακά μια προτίμηση σε συνεργασίες με επιλεγμένους εταίρους, για θέματα που «θέλουν και μπορούν».

Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα ήταν το περιβόητο κείμενο Σόιμπλε-Λάμερς που είχε δημοσιευτεί το 1994 στην Le Monde για την «Ευρώπη πυρήνα», που επικεντρωνόταν σε οικονομικά θέματα και αφορούσε χώρες με στιβαρές οικονομίες, όπως Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Ολλανδία, Λουξεμβούργο. Μόνο αυτές θα έπρεπε να έχουν το κοινό νόμισμα και οι υπόλοιπες θα εντάσσονταν σε ομόκεντρους κύκλους γύρω τους, με δυνατότητες… προαγωγής ανάλογα με τον βαθμό προόδου τους. Το σχέδιο είχε προκαλέσει τότε σάλο και δεν υλοποιήθηκε. Όμως πολιτικοί όπως ο Σόιμπλε ποτέ δεν εγκατέλειψαν την ιδέα ότι η Ευρώπη μοιάζει με μια νηοπομπή, που τον ρυθμό επιβάλλει υποχρεωτικά το πιο αργό καράβι. Τα γρηγορότερα θα πρέπει να αποκτήσουν τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν την ταχύτητά τους.

Στην εποχή της «Πολυκρίσης»

Η ιδέα των «γρήγορων και πρόθυμων» να ανεβάσουν ρυθμούς σε επιμέρους θέματα φαίνεται να αποκτά μια νέα δυναμική στην εποχή της «Πολυκρίσης», άλλοτε με αφορμή τρικλοποδιές του Όρμπαν και άλλοτε με τη δυσφορία μικρότερων κρατών να ακολουθήσουν τα μεγαλόπνοα αμυντικά σχέδια Βερολίνου και Παρισιού. Ήταν πάντα οι δύο αυτοί μεγάλοι που επιθυμούσαν να ανεβάσουν ταχύτητες, όταν τους βόλευε, και έβλεπαν τους μικρούς ως βαρίδια.

Το αστείο της υπόθεσης είναι ωστόσο ότι αυτή η περισσότερο εθνοκεντρική προσέγγιση της ευρωπαϊκής πολιτικής μερικές φορές φέρνει αντιμέτωπους τους εμπνευστές τέτοιων ασύμμετρων κύκλων. Η σχέση Γαλλίας-Γερμανίας είναι η πιο χαρακτηριστική. Λίγες μόνο ώρες μετά τη δημόσια επίδειξη ομοψυχίας στο Βερολίνο, ο Μερτς έπαιρνε αποστάσεις από την πρωτοβουλία Μακρόν για το Ισραήλ και βουλευτές του επιτίθονταν στον Γάλλο πρόεδρο. Λίγες μέρες μετά, Παρίσι και Βερολίνο σχολίαζαν εντελώς διαφορετικά τα «μαντάτα από τη Σκωτία». Όσο για τη διαφωνία τους για το μοίρασμα των ποσοστών στο φιλόδοξο πρόγραμμα για τα μαχητικά αεροσκάφη έκτης γενιάς, ακόμη δεν μάθαμε αν αυτή ξεπεράστηκε. Και κυρίως αν έχουν ερωτηθεί και τι λένε επ΄αυτού οι τρίτοι μετέχοντες στο πρότζεκτ, Ισπανοί.