Ελευθερία, θεοσοφία, flower power

Μόλις 17 χρόνια είχαν περάσει από την ίδρυση του ενιαίου, εθνικού γερμανικού κράτους το 1871 όταν ένας ρακένδυτος και ενίοτε γυμνός νεαρός ζωγράφος, ο Καρλ Βίλχελμ Ντίφενμπαχ, σκανδάλισε τα ήθη της εποχής. Με «αδαμιαία περιβολή» εντοπίστηκε στο Μόναχο αυτός ο «αμπελοφιλόσοφος», όπως έλεγαν τότε, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί σε φυλάκιση έξι εβδομάδων για προσβολή της δημοσίας αιδούς.

Ο Ντίφενμπαχ όχι μόνο δεν πτοήθηκε από το ατυχές συμβάν, αλλά μετά από λίγα χρόνια ίδρυσε στη Βιέννη την ομάδα Himmelhof, τον «Ουράνιο Κήπο» (τον «Παράδεισο επί γης» θα λέγαμε σε ελεύθερη μετάφραση), όπου μαζί με ομοϊδεάτες του απολάμβανε μία πρωτοφανή αίσθηση ελευθερίας, σε αρμονία με τη φύση. Ο Ντίφενμπαχ δήλωνε ειρηνιστής, μεταρρυθμιστής, «εραστής του ηλίου» και θιασώτης των ελεύθερων σχέσεων. Ο «Ουράνιος Κήπος» ήταν «μία από τις πρώτες κομμούνες» αναφέρουν στο εισαγωγικό σημείωμά τους οι επιμελητές της έκθεσης «Παρα-Μοντερνισμός», που παρουσιάζεται αυτή την εποχή (και μέχρι τις 10 Αυγούστου) στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Βόννης.

Το αόρατο και το «κρυφό σύμπαν»

Στόχος του «Παρα-Μοντερνισμού», της νεωτερικής σκέψης, ήταν η απελευθέρωση από τα συντηρητικά ήθη της εποχής του Κάιζερ και τα καταναλωτικά δεσμά μίας κοινωνίας που προωθούσε την εκβιομηχάνιση και δρομολογούσε το πρώτο «οικονομικό θαύμα» της Γερμανίας. Η προσωπική ευεξία, η αρμονία με τη φύση, η εσωτερική αναζήτηση ήταν ένα ακόμη ζητούμενο, που γινόταν πιο επιτακτικό υπό το φως των επιστημονικών ανακαλύψεων της εποχής. Όταν οι «ακτίνες Χ» σου δίνουν τη δυνατότητα να ανακαλύψεις όλα αυτά που μέχρι χθες ήταν αόρατα στο ανθρώπινο σώμα, γιατί να μην αναζητήσεις το αόρατο και στην ανθρώπινη ψυχή;

Για τους οπαδούς του κινήματος της Θεοσοφίας, υπάρχει ένα ολόκληρο σύμπαν που παραμένει κρυφό και περιμένει να το ανακαλύψουμε. Μάλλον περιορισμένη αναφορά γίνεται στο κίνημα αυτό στην έκθεση της Βόννης, αν και σαφώς ξεχωρίζει το γλυπτό του Πολωνού Γκόσκα Μακούγκα, που απεικονίζει την Έλενα Μπλαβάτσκι, ηγετική μορφή της Θεοσοφίας, να αιωρείται μεταξύ ουρανού και γης. Η έκθεση σημειώνει ότι ένας από τους πλέον επιδραστικούς εκπροσώπους του κινήματος στον χώρο της τέχνης ήταν ο Βασίλι Καντίνσκι, ο οποίος, στο έργο του «Για το Πνευματικό στην Τέχνη» τονίζει την πνευματική διάσταση της ζωγραφικής και υποστηρίζει ότι όλα υπαγορεύονται από μία «εσωτερική αναγκαιότητα».

«Γνώθι σαυτόν» φαίνεται να διαμηνύει στον επισκέπτη και το διαπεραστικό βλέμμα της Nudas Veritas. Πρόκειται για εμβληματικό έργο του Αυστριακού Γκούσταβ Κλιμτ, που το Κρατικό Μουσείο της Βόννης κατάφερε να δανειστεί από το Μουσείο Θεάτρου της Βιέννης.

Το «όρος της Αλήθειας»

Αν ο Ντίφενμπαχ ήταν ο πρώτος διδάξας, την στρατηγική του τελειοποίησε μία ζωηρή παρέα στις ελβετικές Άλπεις με πρωταγωνιστές τον Βέλγο Ενρί Έντενκοφεν, γόνο δυναστείας βιομηχάνων, τη Γερμανίδα μουσικοπαιδαγωγό Ίντα Χόφμαν και την χορογράφο Μέρυ Βίγκμαν. Όλοι μαζί αγόρασαν το 1900 μία έκταση 15 στρεμμάτων στην ιταλόφωνη επαρχία του Τεσίνο, με μαγευτική θέα στη λίμνη Λάγκο Ματζόρε. «Όρος της Αλήθειας» (Monte Veritá) ονόμασαν τη δική τους κομμούνα, υποδηλώνοντας ότι ζουν μακριά από συμβάσεις, καλλιεργώντας τη γη τους και απολαμβάνοντας τον γυμνισμό και τον «εκφραστικό χορό» στα λιβάδια του Τεσίνο υπό την καθοδήγηση της Βίγκμαν, η οποία αργότερα αναγνωρίστηκε διεθνώς ως πρωτοπόρος του New German Dance.

Το «Όρος της Αλήθειας» έγινε ευρύτερα γνωστό, προσελκύοντας καλλιτέχνες και θεωρητικούς της αναρχικής σκέψης. Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι η κοινοκτημοσύνη λειτουργεί μόνο σε περιορισμένο χώρο και δεν ευδοκιμεί όταν τίθεται θέμα προηγμένου καταμερισμού της εργασίας, πάντως το εγχείρημα του Monte Veritá λειτούργησε για 20 χρόνια. Στη συνέχεια οι εμπνευστές του αντιμετώπισαν οικονομικές δυσκολίες και προσωπικές εντάσεις, με αποτέλεσμα να μεταναστεύσουν στη …Βραζιλία.

«Born to be wild»

Για τους επιμελητές της έκθεσης, το νήμα του «Παρα-Μοντερνισμού» εκκινεί από τον Ντίφενμπαχ, περνάει από το πείραμα του Monte Veritá και φτάνει μέχρι τα «παιδιά των λουλουδιών» και τα τέλη του 20ού αιώνα. Βλέποντας τον μακρυμάλλη Αμερικανό μουσικό Άμπι Ίντεν, τον αποκαλούμενο και «πρώτο χίπη», να κάνει ποδήλατο στο Σαν Φρανσίσκο σε ασπρόμαυρη φωτογράφιση του Πίτερ Στάκπολ για το περιοδικό LIFE, κάπου θυμόμαστε την σχεδόν μεσιανική φιγούρα του Καρλ Βίλχελμ Ντίφενμπαχ.

Ως συνδετικός κρίκος εμφανίζεται και ο Γερμανός συγγραφέας Χέρμαν Έσσε, παγκοσμίως γνωστός για τα μυθιστορήματά του, όπως «Η επιστροφή του Ζαρατούστρα», «Σιντάρτα» και «Ο λύκος της στέπας».

Ο Έσσε ήταν ένας από τους πιο «πιστούς» επισκέπτες στο Monte Veritá, όπου μάλιστα καλλιέργησε το ταλέντο του στη ζωγραφική. Κατά παρότρυνση της κομμούνας αποτύπωνε στον καμβά τις φυσικές ομορφιές της περιοχής ή τις δικές του ονειρικές σκέψεις. Η αμερικανική νεολαία τον ανακάλυψε μέσα από το αντιπολεμικό κίνημα για το Βιετνάμ και τον «Λύκο της στέπας». Λέγεται ότι έτσι εμπνεύστηκε το όνομά του το θρυλικό συγκρότημα Steppenwolf, που μεσουρανούσε στις γενιές των «παιδιών των λουλουδιών». Μετά θάνατον ο Έσσε καθιερώθηκε και ως ποπ σταρ το 1986, όταν ο Άντι Γουόρχολ τον απαθανάτισε να καπνίζει αρειμανίως στη γνωστή σειρά πορτρέτων Polaroid.         

Από την αναζήτηση στο αδιέξοδο

Δεν οδηγεί πάντοτε σε φωτεινά μονοπάτια η αναζήτηση της ελευθερίας και της αυτοεκπλήρωσης. Στο ησυχαστήριο της Λάγκο Ματζόρε η Ίντα Χόφμαν είχε φτάσει στα όρια της ευγονικής, διατυπώνοντας την ιδέα μίας «αναπαραγωγής κατ' επιλογήν» που θα οδηγούσε σε έναν ιδεώδη νέο «άνθρωπο του πολιτισμού». Στοιχεία της νεωτερικής σκέψης ερμήνευσαν ή παρερμήνευσαν για τους δικούς τους σκοπούς και οι ναζί.

Ανατριχιαστική είναι η προβολή, στα πλαίσια της έκθεσης στη Βόννη, εικόνων ναζιστικής προπαγάνδας με φόντο τη μεγαλοπρεπή κατοικία του αρχιτέκτονα Πάουλ Σούλτσε-Νάουμπουργκ, ο οποίος είχε ξεχωρίσει για τις νεωτεριστικές του αντιλήψεις γύρω στο 1900, για να εξελιχθεί όμως αργότερα σε έναν από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές των θεωριών «γενετικής υπεροχής». 

Κάποτε ωστόσο, το αδιέξοδο βιώνεται σε καθαρά προσωπικό επίπεδο. Όπως συνέβη με τον Άουγκουστ Ένγκελχαρντ, βοηθό φαρμακείου από τη Νυρεμβέργη και ιδρυτή του «Τάγματος του Ήλιου», την περίπτωση του οποίου επίσης πραγματεύεται η έκθεση της Βόννης.

Επιδιώκοντας την επιστροφή σε μία εξιδανικευμένη «φυσική κατάσταση» της ανθρώπινης ύπαρξης, ο Ένγκελχαρντ μετοίκησε το 1902 στο τροπικό νησί Κάμπακον του Δυτικού Ειρηνικού Ωκεανού και αφοσιώθηκε στον κοκοβορισμό. Δηλαδή δεν έτρωγε τίποτα άλλο εκτός από καρύδες ή γάλα καρύδας. Επιπλέον, αποκήρυξε κάθε είδους φάρμακο ή εμβόλιο, προτιμώντας τη θεραπευτική επίδραση του ήλιου. Πέθανε το 1919 από ελονοσία και σωματική εξάντληση.