Bitno je biti žrtva

Na koricama knjige je prosto morala biti ova fotografija, kaže Karin Roginer Hofmajster. Crkva Svete Petke u Ostri kod Čačka – usred memorijalnog kompleksa posvećenog palim partizanima.

Crkva je podignuta uz Spomenik hrabrosti, koji sjeća na grupicu partizana koji su 1943. ondje upali u obruč četnika i žandarma. Jedanaestorica su se izvukla. Spomenik je podignut 1969. godine, crkva se još dovršava.

I to je očigledan, ali zgodan simbol onoga o čemu Hofmajster piše u svojoj knjizi „Sjećanje na patnju i otpor: Politika sjećanja i Srpska pravoslavna crkva" u izdanju Srednjeevropskog univerziteta.

Da crkva može da nikne u komunističkom memorijalnom području mu dođe kao znak ko se sada u Srbiji pita i ko ima vlast da određuje pamćenje naroda. Kao neko obilježavanje teritorije.

Devedesete – simbolični povratak

Hofmajster, istraživačica na postdoktorskim studijama i predavačica na studijama Holokausta na Karlovom univerzitetu u Pragu, studirala je između ostalog i u Beogradu. Intrigiraju je savremena istorija Balkana i uloga religije u gradnji identiteta.

U novom radu bavi se velikim comebackom Srpske pravoslavne crkve (SPC) poslije pada komunizma, što je kulminiralo, kako piše, ne pod režimom Slobodana Miloševića već kasnije, poslije Petog oktobra.

Najprije valja zaviriti u rječnik, jer Hofmajster često koristi riječ „mnemonički" koja se izvorno odnosi na tehnike pomaganja pamćenju. Kakva je, dakle, bila menomonička uloga SPC u tri i kusur decenije od pada komunizma?

Režim Slobodana Miloševića, piše, nije dopuštao da SPC ima sasvim slobodan upliv u mejnstrim javnost osim kada je to „služilo političkim ciljevima vladajuće elite".

„Štaviše, crkva je podržavala Miloševićevu nacionalističku politiku konfrontacije sve do njene finalne faze. Tek su znatni teritorijalni gubici i, najvažnije, gubitak kontrole nad Kosovom učinili da se SPC direktno i aktivno suprotstavi političkom establišmentu koji nije uspio da 'zaštiti srpski etno-religijski organizam' od 'drugih' pa je tako izgubio legitimitet", piše ona.

To je opet otvorilo za SPC mogućnost da se poveže sa demokratskim promjenama i kao da više niko nije pitao ko je bio protiv Miloševića iz kojih pobuda. Zajedno su bili „kosmopolitski liberali i etno-nacionalisti".

Zlatno vrijeme

Hofmajster vidi Srbiju kao prostor u kojem se presijecaju tri važna polja – ona je poslije (post) socijalizma, konflikata i sekularnosti. O prve dvije stavke se često priča u javnosti, recimo kada se govori o „tranzicionom" društvu ili o „suočavanju sa prošlošću" i „pomirenju u regionu".

Treća stavka pak, često izmiče. „Prisustvo religijskih fenomena u javnoj sferi normalizovano je kao suprotstavljeno paradigmi socijalističkog ateizma", piše Karin Hofmajster.

Kako je početkom marta rekla na predstavljanju knjige u režiji njemačkog Društva za jugoistočnu Evropu, poslije petooktobarskih promjena „prisustvo crkve normalizovano je kao znak emancipacije". „Crkva je oslobođena toga da se zadržava na ritualu pa stupa u javnost, medije, muzeje…"

Bojan Aleksov, srpski istoričar i poznati antiratni aktivista iz devedesetih, a danas predavač na Univerzitetskom koledžu u Londonu, takođe je učestvovao u diskusiji o knjizi.

Kaže, dok je Milošević kao „partijski aparatčik" tek simbolično unaprijedio položaj crkve, suštinski se zlatno doba za SPC vratilo poslije Petog oktobra. „Ona je dobila privilegovanu poziciju kao većinska crkva, drukčije finansije, ulogu u vojsci, školi", podsjeća on.

„Te promjene su dale osnovu za ono što je Karen opisala u knjizi. Tek kad je Crkva ojačana pravno, finansijski, logistički, to je omogućilo Crkvi da uzme aktivnu ulogu u društvu, posebno u politici sjećanja", kaže Aleksov.

Uzgred, to se ne može pripisati samo Srbiji nakon demokratskih promjena. Aleksov kaže da se slično desilo u Bosni i Hercegovini upravo

pod „supervizijom ili guvernerstvom" Evropske unije. I ondje su ojačane religijske organizacije pa su postali bitni agenti i kulture sjećanja.

„Kad sam to propitivao, čuo sam metaforičko objašnjenje logike – naime, da su ljudi na Balkanu opijeni nacionalizmom. A kako se nositi sa heroinskim ovisnikom? Pa, prepišete metadon. Metadon je ovdje crkva koja bi trebalo da zamijeni toksičnost nacionalizma", kaže Aleksov.

„Ali, nikad nisam bio uvjeren u to. I metadon izaziva zavisnost kao i heroin. Ne znamo kakve će biti dugoročne posljedice", dodaje on.

Uvijek žrtve

Štaviše, piše Hofmajster u knjizi, SPC je uzeta kao idealni svjedok „komunističkog terora" koji se donekle nastavio i pod Miloševićem. Sve je to bila „bezbožna tamnica srpskog naroda". Taj monopol na tumačenje i demonizacija prethodnog režima učinili su da SPC poslije 2000. godine bude široko prihvaćena kao mnemonički agent.

Pa, na koje karte igra SPC kad je u prilici da utiče na kolektivno pamćenje? Uglavnom na ulogu žrtve, piše autorka. I to je globalni fenomen – već par decenija se političke simpatije i druge prednosti dobijaju tako što ste žrtva, a ne pobjednik, navodi Hofmajster.

„Žrtve simbolišu ne samo nevinost, nego i superiornost u odnosu na dželate", kaže Hofmajster na predstavljanju knjige. „Sjećanje na otpor isto govori o herojskom žrtvovanju. SPC priznaje četnike kao junake koji se žrtvuju braneći pravoslavne hrišćanske vrijednosti i od fašista i od komunista."

Iz njenih redova može da se iščita i odgovornost „Zapada" koji je u Srbiji vidio glavnog negativca i protagonistu krvavih devedesetih, a kao terapiju nudio „suočavanje sa prošlošću", komemoraciju „tuđih" žrtava i međunarodno krivično pravosuđe.

„Stalno odbijanje da se prepozna razmjera srpske patnje u prošlosti – naime, genocid u NDH – dok se istovremeno ukazuje na istorijska nedjela Srba, pojačalo je narativ o zapadnoj 'srbomržnji' u srpskoj javnosti", piše ona.

Priča o „srbomrscima" (Hofmajster na engleskom koristi riječ „Serbophobia") je konstrukt diskursa koji su promovisale srpske elite. Riječ opisuje „navodni istorijski strah, mržnju i ljubomoru prema Srbima, navodno zbog njihove moralne superiornosti kao progonjenih 'pravednika'".

Ubjeđenje da je „svijet protiv nas" do danas opstaje, zapravo samo se pojačavalo poslije ubistva prvog demokratskog premijera Zorana Đinđića što je označilo i kraj pravog reformskog zamajca.

„Većina ljudi ostala je mentalno zaključana u okviru poznatih kolektivnih mnemoničkih kategorija etno-nacionalistički definisanih herojskih žrtava koje nisu odgovorne za svoju sudbinu ili nepočinstva", piše.

Sa druge strane, liberalni igrači na polju sjećanja „mahom su bili zavisni od spoljnog finansiranja i spoljnih pritisaka na srpske državne vlasti da prigrle transnacionalne (zapadne) vrijednosti i norme rada na sjećanju."

Vučić i SPC

A onda je sve u Srbiji, pa i uloga Srpske pravoslavne crkve, ušlo u novu fazu. Ukratko, piše Hofmajster, današnji predsjednik Aleksandar Vučić i Srpska napredna stranka „centralizovali" su politiku sjećanja u rukama vladajuće elite. Svi ostali su tu gurnuti na marginu.

Lako bismo se sjetili primjera – od pompeznih proslava ili komemoracija na kojima Vučićzauzima centralno mjesto, preko najave „patriotskijih" udžbenika i gradnje spomenika, do pripuštanja na režimske televizije samo onih tumača prošlosti koji odgovaraju vlastima.

Prema Hofmajster, Vučićeva svita je znatno proširila repertoar u politici sjećanja. Sa paradigme antikomunizma prešlo se na jednostavnu etnizaciju svega – i partizani su super za ovu stvar ako im se izbrišu ideologija i svejugoslovenski karakter.

Iako i u ovoj fazi dominira uloga žrtve u Drugom svjetskom ratu i ustaškim koncentracionim logorima, Hofmajster primjećuje da se sve više vraća i Prvom svjetskom ratu kao i Nemanjićima, simbolu slavne prošlosti i veličine.

Autorka još zapaža da Vučić tu često nastupa sa predsjednikom Republike Srpske Miloradom Dodikom. Taj tandem za proslave i komemoracije, koje se prenose na nekolikim televizijama, prati i militarizacija takvih događaja.

A gdje je tu SPC? „Ukoliko ih vladajuća elita vidi kao mogućeg rivala za trenutne mnemoničke prioritete koje država odredi, onda su nedržavni mnemonički agenti primorani da se privremeno ili trajno povuku sa svojih pozicija mnemoničkih autoriteta", piše Hofmajster.

Ćutanje na proteste

Skrajnutost i ćutanje vrha SPC – ili pak prazna oglašavanja koja nikome nisu po volji – vide se i u aktuelnom talasu protesta koje predvode studenti. Na zvaničnom sajtu SPC nekoliko puta su objavljivani i pamfleti kruševačkog vladike Davida u kojima se protestni pokret demonizuje.

O tome Hofmajster u knjizi nije ni mogla da piše – završena je prije protesta. Ali na pitanje DW o tome kaže: „Mislim da je Crkva bila prilično ćutljiva, samo da bi se pojavila sa nekim kontroverznim istupima. Istina, nedavno je nekoliko vladika izdalo drukčije saopštenje", navela je ona, pominjući da su to progresivni episkopi od kojih neki imaju eparhije u Njemačkoj i Sjedinjenim Državama.

„Dakle, ima glasova i saopštenja koja dopiru do javnosti. Ali inače Crkva, čini mi se, ne zna gdje joj je sada mjesto, kako da reaguje. Hoće da bude viđena kao da je uvijek uz ljude. Ali, kako sada kada je i povezana sa režimom?", pita se Hofmajster.

„Za Crkvu je teško da navigira kroz komplikovanu situaciju u kojoj imate studentske nenasilne proteste, a opet na neki način zavisite od političkih vlasti. Jer, sa Vučićem je teško da bilo koja sfera javnog života bude nezavisna. I crkva je pogođena time", dodaje ona.

Istoričar Bojan Aleksov stvar opet vraća na pitanje finansija: „Crkva je postala apsolutno isprepletena sa državom. Država je najveći finansijer Crkve i to se ne smije smetnuti sa uma i kad se priča o ulozi crkve u aktuelnoj situaciji."

Ova knjiga Karin Roginer Hofmajster plod je dugogodišnjeg rada – prolaska kroz decenije saopštenja, crkvenu periodiku „Pravoslavlje", članke, posjete raznim mjestima i razgovore sa ljudima od Crkve i drugima.

Na kraju, od toga je ispala sasvim dobra studija, a Hofmajster je uspjela u namjeri da, kako je rekla u jednom intervjuu, ne gleda sve kroz zapadne naočari pa da previše pojednostavljuje ili se drži stereotipa o nekakvoj balkanskoj „zaostalosti".

Knjiga je, kao i mnogi slični naučni radovi, štampana u malom tiražu i teško da će stići do šire publike. Na sajtu izdavača košta 76 evra.

Pratite nas i na Facebooku, na X-u, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu