SAD i Iran: Od taktičkog saveza do strateškog sukoba

Dvanaest dana su se Izrael i Iran međusobno napadali vazdušnim udarima. Sada je predsjednik SAD Donald Tramp postigao primirje.

Prema riječima izraelskog premijera Benjamina Netanjahua, njegova zemlja je postigla više od svojih prvobitnih ciljeva. „Neposredna dvostruka egzistencijalna prijetnja" za Izrael, koju su predstavljali iranski nuklearni i raketni program, je otklonjena. Koliko je oslabio režim mula i na unutrašnjem planu, teško je procijeniti spolja. Ni među američkim zvaničnicima ne postoji jedinstveno mišljenje o stanju iranskog nuklearnog programa. Ovo pitanje je važno i za odnose između SAD i Irana, jer su oni posljednjih godina bili obilježeni nuklearnom prijetnjom koju, prema mišljenju Vašingtona i Jerusalima, predstavlja Teheran. No, nije uvijek bilo tako.

Prije 1951: Iran – kolijevka Hladnog rata?

Do kraja Drugog svjetskog rata, Iran je često bio pijun u rukama stranih sila – prije svega Ujedinjenog Kraljevstva i Sovjetskog Saveza. Godine 1941. sovjetske i britanske trupe ulaze u Iran i prisiljavaju šaha da vlast prepusti svom 22-godišnjem sinu Mohamedu Rezi Pahlaviju.

Glavni ciljevi okupatora bili su da zaštite iranska naftna polja od Nijemaca i da uspostave „persijski koridor" kao liniju snabdijevanja. Spor oko kraja okupacije izaziva sredinom 1945. takozvanu Iransku krizu. Tek kada predsjednik SAD Hari Truman vojnim mjerama, Staljin povlači trupe. Stručnjaci poput Džordža Lenčovskog ovu krizu smatraju „katalizatorom“ za „radikalno preusmjerenje američke spoljne politike“ i time početkom Hladnog rata.

1951–1953: Šah uz blagoslov Vašingtona

Nakon Iranske krize, šah Mohamed Pahlavi u početku jača demokratiju. Godine 1951. parlament nacionalizuje naftni sektor. SAD sprečavaju Britance da vojno povrate prava Anglo-iranske naftne kompanije, današnjeg Britiš Petrola (BP). Tadašnji iranski premijer Mohamed Mosadek, u početku protivnik nacionalizacije, pokazuje se kao tvrd pregovarač kada je riječ o prihodima od nafte.

Istovremeno se razvija borba za vlast između popularnog Mosadeka i šaha Pahlavija. Šah na kraju izlazi kao pobjednik – zahvaljujući podršci obavještajnih službi SAD i Velike Britanije. Benjamin Fridman iz američkog trusta mozgova Defense Priorities kaže: „Puč protiv Mosadeka vjerovatno je postavio temelje za antiamerička osjećanja u velikim dijelovima iranskog stanovništva, koja su kasnije, naročito tokom Islamske revolucije, izbila na površinu.“

1953–1979: Bijela revolucija i naftna kriza

U početku se intervencija isplati: u sporu oko nafte, Vašington postiže da Iran zadrži veći dio prihoda, ali kontrolu nad sektorom preuzima konzorcijum pod dominacijom SAD i Britanije. Iran postaje, uz Saudijsku Arabiju i Izrael, najvažniji američki partner na Bliskom istoku. U to spada i razvoj civilnog iranskog nuklearnog programa.

Na sve veći autoritarizam Pahlavija u SAD se gleda kroz prste – možda i zato što šah 1963. pokreće „Bijelu revoluciju“, sveobuhvatne modernizacije: uvođenje aktivnog i pasivnog prava glasa za žene, opsežna agrarna reforma, privatizacija industrije i kampanja opismenjavanja.

Od 1979: Islamska revolucija i dva Zalivska rata

Početkom januara 1979. SAD, Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo i Njemačka prestaju da pružaju podršku Pahlaviju. Dvije nedelje kasnije šah napušta Iran, a još dvije nedelje potom šiitski klerik ajatolah Ruholah Homeini se vraća iz egzila u Francuskoj, koga su dočekali milioni ljudi u Teheranu, i koji je pretvorio prevrat u „Islamsku revoluciju".

SAD primaju tada već teško bolesnog Mohameda Pahlavija, a Iran traži njegovo izručenje. Krajem 1979. iranski studenti – vjerovatno uz Homeinijev blagoslov – zauzimaju američku ambasadu u Teheranu i drže 52 američka državljanina kao taoce 444 dana. SAD potom prekidaju diplomatske odnose.

Kada Irak iste godine napadne Iran, Vašington staje na stranu Bagdada i podržava režim Sadama Huseina do kraja rata 1988.

Paralelno, Iran počinje da gradi Hezbolah u Libanu. Među prvim akcijama koje se pripisuju toj grupi su dva bombaška napada u Bejrutu 1983. godine sa više od 250 mrtvih – jedan na američku ambasadu, drugi na smještaj američko-francuskih trupa. Američki Stejt department tada označava Iran kao sponzora terorizma i uvodi prve sankcije protiv režima mula.

1998–2001: Kratko otopljavanje

Krajem milenijuma, reformistički predsjednik Irana Mohamed Hatami zauzima pomirljiv ton prema SAD. Državna sekretarka Medlin Olbrajt priznaje ulogu SAD u puču protiv Mosadeka 1953. i naziva dotadašnju američku politiku prema Iranu „žalosno kratkovidom“.

Nakon terorističkih napada 11. septembra 2001. na Svjetski trgovinski centar u Njujorku, Teheran i Vašington se čak kratko udružuju protiv islamista iz Al Kaide i talibana. Ipak, to zbližavanje kratko traje.

2002–2005: Vakuum moći poslije trećeg Zalivskog rata

U govoru naciji početkom 2002, Džordž V. Buš prvi put pominje „osovinu zla“. Države poputIraka, Sjeverne Koreje i Irana, prema njegovim riječima, podržavaju terorizam, teže oružju za masovno uništenje i ugnjetavaju sopstveni narod.

Kada Bušova „Koalicija voljnih“ ubrzo svrgne Sadama Huseina u Iraku, Iran koristi vakuum moći u susjednoj zemlji da ojača uticaj na šiitsku većinu. Istovremeno, SAD pokušavaju da uspostave prozapadnu vladu u Bagdadu i podrže protivnike režima u Iranu. Paralelno, Iran gradi mrežu saveznika u inostranstvu, uključujući Hute u Jemenu i Hamas u Pojasu Gaze.

2005–2025: Mržnja prema Izraelu i spor oko nuklearnog programa

Godine 2005, iranski premijer Mahmud Ahmadinedžad podsjeća svijet na stalni element iranske retorike, kada izjavi da Izrael – jedan od najbližih saveznika SAD – treba „izbrisati sa karte". Zbog toga iranski nuklearni program postaje centralna tačka sukoba sa Zapadom. Rastu strahovi da bi režim mula mogao zloupotrijebiti tehnologiju nasljeđenu od šaha za izgradnju atomske bombe.

Godine 2015, Iran potpisuje sporazum o nuklearnom programu sa stalnim članicama Savjeta bezbjednosti UN i Njemačkom: Međunarodna agencija za atomsku energiju (IAEA) treba da nadgleda program, a zauzvrat se postepeno ukidaju međunarodne sankcije.

Kratka faza relaksacije završava se kada predsjednik SAD Donald Tramp 2018. prekida saradnju i narednih godina ponovo uvodi oštre sankcije. Kada SAD 2020. ubijaju iranskog generala Kasema Sulejmanija tokom posjete Bagdadu, Iran najavljuje da se više neće pridržavati sporazuma.

Nakon terorističkog napada Hamasa na Izrael 7. oktobra 2023. i izraelske ofanzive u Gazi, rastu tenzije između Izraela i Irana, kao i sa Hezbolahom i Hutima.

Više puta su Izrael i Iran napadali jedan drugog iz vazduha – posljednji put prošlog ponedeljka.