Rumunija bira između dva svijeta – s posljedicama po Evropu

„Demokratija ili neliberalizam", „Evropa ili izolacija", „šampion u matematici ili nogometni huligan" – ovakvi naslovi i komentari ovih dana se mogu pročitati u gotovo svim nezavisnim rumunskim medijima. Nekoliko dana pred drugi, odlučujući krug predsjedničkih izbora u Rumuniji, koji se održava u nedjelju (18.05.2025), javno raspoloženje je napetije nego ikada u posljednjim decenijama. Bez izuzetka, svi komentatori i posmatrači vide zemlju na raskrsnici i u važnom historijskom trenutku.

Zaista, nijedni predsjednički izbori od pada komunističke diktature 1989/90. nisu bili obilježeni tako radikalnim suprotnostima između kandidata i tako dubokim društvenim podjelama kao ovi. I rijetko kada je ishod bio ovako neizvjestan. Oba kandidata naglašavaju da ne dolaze „iz sistema" i da nisu predstavnici tradicionalnih postkomunističkih partija Rumunije.

Sa Simionom u haos

Na jednoj strani je Đorđe Simion (38 godina), lider ekstremno desničarske, proruske stranke Alijansa za ujedinjenje Rumuna (AUR), nekadašnji nogometni huligan, danas samoproklamovani „suverenista" i pristalica američkog predsjednika Donalda Trumpa i mađarskog premijera Viktora Orbána. On je s velikom prednošću pobijedio u prvom krugu predsjedničkih izbora 4. maja 2025. i osvojio gotovo 41 posto glasova.

Njegov protivkandidat je Nikušor Dan (55 godina), nestranački gradonačelnik Bukurešta, matematičar, bivši građanski aktivista protiv korupcije i čovjek sa jasno proevropskim, pretežno liberalnim i djelimično umjereno konzervativnim stavovima. U prvom krugu je znatno zaostajao za Simionom i osvojio svega 21 posto glasova.

Mnogo toga je u igri na ovim izborima – i za Rumuniju i za Evropu. Rumunija je šesta po veličini zemlja EU i najveća država jugoistočne Evrope. Ima najdužu granicu EU s Ukrajinom, najvažniju NATO bazu i ključni protivraketni štit u regionu. Do sada je Rumunija bila pouzdan i predvidiv partner u Evropskoj uniji i NATO-u. S proruskim, ekstremno desničarskim predsjednikom poput Simiona, to bi se moglo promijeniti – i Rumunija bi mogla potonuti u sličan haos kao SAD pod Trumpom.

Nejasne ankete

Predsjednik u Rumuniji doduše nema jaka izvršna ovlaštenja. Ali on je vrhovni komandant vojske i šef Vrhovnog savjeta za nacionalnu odbranu (CSAT). On imenuje premijera, šefove dviju glavnih obavještajnih službi, dio sudija Ustavnog suda i predstavlja Rumuniju u EU i NATO-u. Također može prisustvovati sjednicama vlade. Sve to mu daje značajan uticaj kako u unutrašnjoj, tako i u vanjskoj politici.

Većina anketa iz prethodne dvije sedmice pokazivala je da Simion blago vodi, ponekad i znatno. Međutim, u jednoj od najnovijih anketa, oba kandidata su izjednačena. Ipak, izborna predviđanja u Rumuniji su izuzetno nepouzdana. Nijedno istraživanje nije predvidjelo Simionovu ubjedljivu pobjedu u prvom krugu.

Simionov iznenadni zaokret

Lider AUR-a je posljednjih godina bio čest na naslovnicama zbog svojih nasilnih, djelimično i fizički agresivnih istupa, te je redovno obećavao da će „uništiti sistem". Više ili manje direktno, obećavao je i izlazak iz EU i NATO-a, kao i pripajanje Republike Moldavije i jugozapadnih ukrajinskih oblasti Rumuniji. Isticao se proruskim simpatijama i nacionalističkom mržnjom prema mađarskoj manjini u Rumuniji.

Od skoro svega toga, Simion se u posljednje vrijeme iznenada distancirao. Nastupa mirnije, izbjegava vulgarne izraze i vikanje. Umjesto o izlasku iz EU i NATO-a, govori o poštovanju i dostojanstvu za Rumuniju i tvrdi da će sa njim kao predsjednikom zemlja biti partner „na ravnopravnom nivou, a ne više na koljenima". Ipak, ostala je antiukrajinska retorika – širi lažne tvrdnje o navodnoj privilegovanosti ukrajinskih izbjeglica u odnosu na rumunske građane. Ono što se također nije promijenilo jeste njegovo neznanje kada su u pitanju javna uprava, ekonomija, Evropska unija, vanjska i sigurnosna politika.

Iznenađujuće, Simion je nedavno dobio podršku Viktora Orbána u predizbornoj kampanji, koji je u govoru pohvalio krajnje desničarskog kandidata zbog njegove politike suvereniteta. To je prvi put nakon mnogo godina izazvalo sukob sa mađarskom manjinskom strankom u Rumuniji, UDMR, koja se oštro distancirala od Simiona zbog njegovih ranijih nasilnih ispada protiv Mađara i pozvala oko 1,2 miliona Mađara u Rumuniji da glasaju za Nikušora Dana.

„Razarač sistema“ zapravo predstavlja sistem

S Danom bi Rumunija i EU dobile predsjednika koji se zalaže za proevropski kurs, vladavinu prava, transparentnost, predvidivost, kao i za bezuslovnu podršku Ukrajini. Kao gradonačelnik Bukurešta, Dan je dokazao da može provoditi reforme, iako nije uspio ispuniti sva svoja obećanja. Njegov problem je što se ponekad gubi u složenim temama. U debatama s protivkandidatom posljednjih sedmica često je bio duhovit, ali se pokazalo i da u nekim situacijama izbjegava sukobe i djeluje previše defanzivno.

Nikušor Dan je najavio da će, u slučaju pobjede, za premijera postaviti aktuelnog v.d. predsjednika Iliea Bolojana, političara koji važi za poštenog i koji je kao gradonačelnik zapadnorumunskog grada Velikog Varadina (Oradea) stekao dobar ugled. Ipak, kao dugogodišnji visoki funkcioner Nacionalno-liberalne partije (PNL), on ipak predstavlja „sistem" – što može negativno uticati na Danove šanse, jer je mržnja velikog dijela rumunskog društva prema establišmentu glavna pokretačka snaga ovih izbora.

Upravo je paradoksalno što samoproklamovani „razarač sistema" Đorđe Simion zapravo predstavlja kontinuitet starog nacional-staljinističkog sistema iz vremena Čaušeskua, čiji su dijelovi preživjeli do danas – između ostalog i u njegovoj stranci AUR. Simion bi za premijera imenovao proruskog ezoteričara Kalina Đorđeskua, desničarskog ekstremistu kojem je zabranjeno da se ponovo kandiduje za predsjednika. On je cijelu svoju političku karijeru izgradio kao štićenik bivših Čaušeskuovih diplomata i saradnika zloglasne tajne službe „Securitate".

To je u Rumuniji poznato već dugo vremena – ali tek nedavno je ponovo dospjelo u centar pažnje. Sam Đorđesku, na primjer, kao jednog od svojih „najvažnijih mentora" navodi Mirčea Malitu, dugogodišnjeg ambasadora Rumunije u UN i SAD tokom Čaušeskuove ere i, nakon 1989. godine, sivu eminenciju rumunske vanjske politike. Đorđesku je, navodno, bio povezan i s mrežom generala Securitatea Mihaja Karamana, koji je u vrijeme Čaušeskua postao poznat po špijunaži NATO-a i koji je od 1990. do 1992. bio šef rumunske vanjske obavještajne službe (SIE).

Zato borac za ljudska prava i bivši protivnik režima Čaušeskua, Gabriel Andreescu, u jednom eseju zaključuje: „Pobjeda Đorđa Simiona bila bi posljednja etapa uskrsnuća bivših komunističkih mreža moći."