Ko je bio Rudolf Štajner?

Upitate li prosječnog Nijemca šta povezuje s imenom Rudolf Štajner, možda će nabrojati niz stvari, od brenda prirodne kozmetike Veleda, preko organskih prehrambenih proizvoda Demeter, do alternativne škole u njegovom gradu. Pitajte isto to nekoga ko nije iz Njemačke – i on će se vjerovatno samo počešati po glavi.

Iako sam Štajner možda nije dobro poznat, njegove ideje svakako su imale globalni uticaj, posebno u oblasti obrazovanja. Štajner je otvorio prvu valdorfsku školu 1919. godine, a danas, sto godina nakon njegove smrti, postoji oko 3.205 valdorfskih vrtića i škola u 75 zemalja širom svijeta, od Meksika, preko Tanzanije i dalje Kine, pa sve do Hrvatske.

Uprkos tome, čak i roditelji čija djeca pohađaju valdorfske škole možda nisu toliko upoznati s osnivačem i njegovim idejama. Pa ko je bio Rudolf Štajner? Vaspitač? Preduzetnik? Čovjek ispred svog vremena? Ili zarobljenik u predrasudama svoje epohe?

Rudolf Štajner – mislilac „svraka"

Rudolf Štajner je rođen 25. februara 1861. godine u Kraljevcu, mjestu koje je tada bilo u sastavu Austrougarske, a sada je u Hrvatskoj. Od mladosti je tvrdio da ima vizije, kao što su posjete mrtvih rođaka. Takva iskustva značajno su uticala na njegovu kasniju filozofiju koja svjedoči o nevidljivom, ali stvarnom i dostupnom duhovnom svijetu.

Kao student u ranim dvadesetim, dobio je priliku da uređuje Geteove naučne spise. Privukla ga je njegovo spiritualno shvatanje prirode. Takođe je bio obožavalac njemačkog filozofa Fridriha Ničea.

Štajner je na kraju stekao ime u teozofijskom pokretu, ezoteričnom i okultističkom pokretu kasnog 19. vijeka, od kojeg je preuzeo vjerovanja u panteističku evoluciju i reinkarnaciju.

Autor Geri Lahmen, koji je napisao popularnu Štajnerovu biografiju, kaže da se Štajner ponaša kao svraka – „preuzima stvari s mnogo drugih mjesta, a zatim ih skuplja u svoje gnijezdo, dajući im novu formu".

Štajner je to učenje nazvao „antropozofijom". Riječ je konstruisana po starogrčkim riječima anthropos i sophia – čovjek i mudrost. Usredsređuje se na ideju da postoji duhovni svijet koji je čovječanstvu vidljiv kroz poboljšanu svijest i nezavisnu misao. Prema Štajneru, čovječanstvo se tokom evolucije udaljilo od pristupa ovom svijetu, ali bi moglo ponovo da nauči kako da mu pristupi, što bi dovelo do individualnog i univerzalnog blagostanja i napretka.

Uprkos čudnim elementima — kao što su vjerovanje u izgubljene kontinente Atlantide i Lemurije, povezivanje biblijske figure Lucifera s likom Ahrimana iz zaratrustizma, uključivanje karme i reinkarnacije u hrišćanske okvire — Štajnerova antropozofija pokazala se veoma privlačnom u vrijeme kada su tradicionalne religije bile u opadanju, a sve prisutnije naučno shvatanje svijeta indirektno sugerisalo besmislenost života.

„Mislim da je ponudio ljudima osjećaj smisla, svrhe. Možemo to da osmotrimo i pomislimo da zvuči prilično otkačeno... Ostavi li se to po strani, on u suštini pokušava da u ljudskim bićima i njihovoj cjelokupnoj prirodi probudi i prizna idealizam“, objašnjava Lahmen.

Ljudi su pohrlili u Štajnerov pokret i on je postao veoma popularan. „U Berlinu su ljudi čekali u redovima ispred prostorija u kojima je držao predavanja.“ Njegova harizma je navodno bila zarazna.

Tokom godina, Štajner i njegovi sljedbenici primjenili su njegove ideje na arhitekturu, ples, medicinu (u obliku alternativnih praksi iscjeljenja), političku teoriju, bankarstvo, poljoprivredu (u obliku biodinamičke poljoprivrede, ranog oblika organske poljoprivrede koja uključuje mistični pristup) i obrazovanje (u obliku valdorfskih škola, koje favorizuju kreativne predmete u odnosu na tradicionalne, kao što su čitanje, pisanje i računanje). Kemfil-zajednice, koje podržavaju osobe sa invaliditetom i posebnim potrebama.

Progresivno, antisemitski i rasistički – ili oboje?

Štajner je na mnogo načina bio progresivan. „Njegove ideje o obrazovanju bile su veoma različite od većine opštih ideja u to vrijeme, a svakako u Njemačkoj, jer je promovisao razvoj mašte kod djece u ranom uzrastu“, kaže Lahmen. Dodao je i da su ideje organske poljoprivrede daleko ispred svog vremena.

Ipak, Štajner je takođe bio i čovjek svog vremena, i imao je stavove koji se, iako uobičajeni u to vrijeme, danas smatraju antisemitskim i rasističkim. Takođe se činilo da su u suprotnosti s njegovim idejama o univerzalnoj vrijednosti svakog pojedinca, bez obzira na razlike poput etničke pripadnosti ili sposobnosti.

Ali, ni tu Štajner nije bio direktan. Na primjer, dok je kritikovao popularni antisemitizam, on je takođe opisao judaizam kao „grešku u svjetskoj istoriji" i pozvao Jevreje da se asimiliraju do te mjere da prestanu da budu Jevreji. I dok je Štajner odbacio „rasnu nauku" i eugeniku, on je takođe zastupao teoriju „korjenskih rasa", prema kojoj je svaka istorijska epoha iznjedrila grupu naprednih ljudi koji su vodili čovječanstvo bliže njegovoj univerzalističkoj budućnosti. U njegovo vrijeme ta grupa ljudi je govorila njemački.

Istoričar Peter Štaudenmajer, koji je pisao o Štajnerovom odnosu prema antisemitizmu i rasizmu, kaže da se on ne može svrstati u jednu kategoriju zbog složenosti i evolutivne prirode njegovih misli.

„Nije slučaj da je on bio samo antisemita. Imao je antisemitske stavove i imao je filozofske stavove. Ponekad je istovremeno imao i antisemitske i filozofske stavove", kaže Štaudenmajer, dodajući da su njegovi stavovi o rasi bili isto tako složeni.

Štaudenmajer objašnjava da se u Štajnerovoj evolucionoj šemi trenutak napretka Jevreja dogodio prije 2.000 godina, tako da nije bilo razloga da oni više postoje. „Štajner je bio iskren u vezi s tim sa svoje tačke gledišta; nije bilo zlobe ili zle volje. On je pokušavao da iznese te duhovne izjave kao učitelj ezoterije, kao osoba koja svima misli dobro, i u njegovom umu, sve se to uklapalo u univerzalnu poruku", objašnjava Štaudenmajer.

Antropozofija pod nacistima

Štajnerova antropozofija je zbog svoje masovne privlačnosti bila prijetnja nacističkom pokretu.

Za razliku od mnogih drugih savremenih ezoteričnih pokreta koji nisu uspjeli da nadžive svog vođu, antropozofija je ostala jaka nakon Štajnerove smrti 1925. zahvaljujući njegovoj nevjerovatnoj harizmi koja je inspirisala značajan broj posvećenih pristalica, ali i zahvaljujući praktičnoj primjeni antropozofije.

Neki nacistički zvaničnici prihvatili su te primjene, posebno biodinamičku poljoprivredu. Ideja o germanocentričnoj misiji napredovanja takođe se dopala nekima od njih. Ipak, drugi nacistički zvaničnici su u antropozofiji vidjeli opasan pokret i ideološku prijetnju partiji. Slično kao nacizam, pokret se predstavljao kao „transcendentna doktrina koja nudi radikalnu alternativu onome što je bilo ranije" i stoga je „bila rivalska ideologija koju treba ukinuti", objašnjava Štaudenmajer.

Ambivalentan pristup nacista, u kombinaciji s brojnošću antropozofskog pokreta i stepenom prilagođavanja antropozofa, značio je da je, uprkos zabrani Opšteg antropozofskog društva iz 1935, ono bilo u stanju da preživi nacističko doba i rekonstruiše se posle Drugog svjetskog rata.

Štajnerovo nasljeđe danas

Danas, kada se navršava 100. godina od Štajnerove smrti 30. marta 1925, neke antropozofske organizacije počele su da priznaju diskriminatorske elemente Štajnerovog rada i pisanja, i da im se opiru čak i kada tvrde da su njegove poruke često pogrešno shvaćene.

Bez obzira na to, Štajner ostaje poznato ime u Njemačkoj, a antropozofija ostaje globalni, iako uglavnom marginalan pokret. Širom svijeta postoji 36 nacionalnih antropozofskih društava sa oko 42.000 članova.

*ovaj članak je najprije objavljen na engleskom jeziku

Pratite nas i na Facebooku, na X-u, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu