Ima li koristi od EU-mehanizma za kontrolu vladavine prava?
4. februar 2021
Mjesecima je uvijek iznova izazivao pometnju u evropskoj javnosti. U sporu oko veta sa Poljskom i Mađarskom gurnuo je Evropsku uniju u tešku krizu. Nakon kontroverzne debate početkom godine na kraju je stupio na snagu: takozvani EU-mehanizam za kontrolu vladavine prava. Sa njim bi sada u državama članicama Unije sve trebalo da bude drugačije – transparentnije, demokratskije i sa više vladavine zakona.
Službeni naziv mehanizma je prilično neupadljiv: „Opšta pravila za zaštitu budžeta Unije“. Ova pravila bi trebalo da posluže da se sankcionišu države članice ako odstupaju od osnovnih vrijednosti Evropske unije.
O mogućnostima sankcionisanja te vrste u EU se države članice hrvaju već godinama. Okidač je bilo antidemokratsko restrukturiranje Mađarske, koje je Viktor Orban započeo 2010, kao i politika poljske vladajuće partije Pravo i Pravda od 2015. godine.
- pročitajte još: Riječima se neće riješiti problem vladavine zakona u EU
Evropska unija je konstantno pozivala ove dvije zemlje da se pridržavaju vladavine zakona. Ali, bezuspješno, s obzirom da su sve dosadašnje mogućnosti sankcionisanja propale, poput nezgrapnog postupka iz Člana 7.
Ograničen na antikorupcijski mehanizam
Mehanizam za praćenje vladavine prava bi trebalo da okonča ovu situaciju. Ali, da li to on zaista može? Šta više: da li je nakon što je stupio na snagu u januaru uopšte pravno djelotovoran i da li može da se primjenjuje? Evropska komisija i Evropski parlament polaze od toga da može. Ali, Poljska i Mađarska se zalažu da mehanizam prvo provjeri Evropski sud, i da se primjenjuje tek nakon sudske presude. A to bi moglo da potraje i do dvije godine.
Ovo pravilo koje je sada stupilo na snagu zasnovano je na incijativi Evropskog parlamenta iz 2018. godine. Prvobitno su parlamentarci zamišljali jedan mehanizam širokog spektra, kojim bi mogla da budu sankcionisana velika kršenja vladavine zakona u Evropskoj uniji. Ali, u julu prošle godine su Parlament, Komisija i države članice došli do kompromisa: Mehanziam će biti ograničen na prekršaje, koji se tiču sredstava Evropske unije.
Poljaci i Mađari oslabili mehanizam
Većina eksperata smatra da je na taj način mehanizam obezvrijeđen sa mehanizma za praćenje valdavine zakona u antikorupcijski mehanizam. „Nažalost, to je ralnost“, kazao je za DW renomirani mađarski stručnjak za ustavna pitanja Gabor Halmai, koji predaje na Evropskom univerzitetskom institutu u Firenci. „S obzirom da je EU već pet godina nesposobna da sankiconiše teška kršenja osnovnih zakona pravne države, neće se ništa promijeniti ni sa novim mehanizmom“.
Sa kompromisom nije srećna ni potpredsjednica Evropskog parlamenta, Katarina Barli (SPD). „Nažalost, mora se priznati da je vladama Mađarske i Poljske pošlo za rukom da oslabe mehanizam“, kazala je Barli za DW.
Prepreke za odobravanje
U prepreke, koje su uvedene na pritisak protivnika mehanizma, računa se i to što bi Evropski savjet, gremijum šefova država ili vlada, morao da za donošenje sankcija ima dvotrećintsku većinu. Gledano u praksi to je 15 od 27 zemalja, sa najmanje 65 odsto ukupnog stanovništva Evropske unije. Ranije je bilo planirano da usvajanje sankcija može da spriječi samo dvotrećinska većina Evropskog savjeta.
Nasuprot tome, Evropski parlament je uspio da sprovede da opšta opasnost po nezavisno sudstvo može da predstavlja razlog za pokretanje postupka uvođenja sankcija. Katarina Barli kaže da zbog toga mehanizam nije toliko usko ograničen na antikorupcijska pitanja i da bi mogao da se upotrebljava i šire. „Mehanizam dakle kaže da“, ističe potpredsjednica Evropskog parlamenta, „kada nema nezavisnog sudstva, takođe kada nema nezavisne i efikasne kontrole raspodjele sredstava Evropske unije“.
Ispitivanje pred Evropskim sudom
Budući da jedino pravo incijative pokretanja postupka sankcionisanja ima Evropska komisija, mnogo toga će zavisiti od političke volje, smatra Katarina Barli. I u tom smislu je potpredsjednica Evropskog parlamenta prilično skeptična. Jer, Komisija je do sada, kaže, protiv Poljske i Mađarske bila prilično uzdržana.
Barli je osjećala da je njen skepticizam potvrđen kada u decembru Evropska komisija nije uložila prigovor na izjavu šefova država ili vlada, koji su zahtijevali da se mehanizam, prije nego što počne da se primjenjuje, trebalo da se ispita pred Evropskim sudom – mogućnost koju žele da iskoriste Mađarska i Poljska.
Borci za građanska prava razočarani
Na upit DW-a, portparolka Evropske komisije poriče da se mehanizam za kontrolu pravne države neće moći primjenjivati prije nego što se provjeri pred Evropskim sudom. „Komisija je u procesu postavljanja pravnih smejrnica za prmjenu pravila", stoji u odgovoru na pismeno upućeno pitanje DW-a. „Pravilo će se primjenjivati od 1. januara 2021. i nijedan slučaj neće da bude izgubljen.“
- pročitajte još: Pravna država i EU-novac: Počeo "rat" interpretacijama
Uprkos tome primjetno je razočaranje kod eksperata i boraca za građanska prava. Novi mehanizam je istina „korak naprijed“, kazala je Marta Pardaci, kopredsjednica mađarskog ogranka Helsinškog komiteta za ljudska prava, jedne od najvažnijih mađarskih organizacija za građanska prava. „Ali, ipak je on nepotpuno sredstvo za zaštitu pravne države. Rezultat duge debate o tome je nešto sa čim niko ne može da bude zadovoljan.“
Stručnjak za ustavna pitanja, Gabor Halmai je još kritičniji. Najveći gubitnici ove debate o mehanizmu za kontrolu pravne države su oni, koji su se nadali da će se uz pomoć EU moći retrogradno zaustaviti razgradnja demokratije u Poljskoj i Mađarskoj. „Oni bi sada morali da uvide da ne mogu da računaju na pomoć Brisela“, ističe Halmai.